Aleksandra Aleksandrowna Grigorowicz, znana również jako Ekster i Niekrasowa (ros. Александра Александровна Григорович Экстер Некрасова, ur. 6 stycznia 1882 w Białymstoku, zm. 17 marca 1949 w Fontenay-aux-Roses koło Paryża) była rosyjską artystką, pedagogiem i przedstawicielką rosyjskiej awangardy, w tym kubofuturyzmu oraz suprematyzmu. Działała na terenach Kijowa, Petersburga, Moskwy, Wiednia i Paryża, współpracując z takimi grupami jak Bubnowy Walet oraz Wchutiemas. Specjalizowała się w malarstwie oraz sztuce użytkowej, a także pracowała w teatrach i na planach filmowych jako scenarzystka. Do jej osiągnięć należy projektowanie munduru wyjściowego dla Armii Czerwonej. Ekster miała istotny wpływ na rozwój międzynarodowej sztuki awangardowej.
Dzieciństwo i młodość
Urodziła się w Białymstoku w 1882 roku, w guberni grodzieńskiej Imperium Rosyjskiego, jako córka rosyjskiego urzędnika państwowego Alaksandra Awramowicza Grigorowicza, asesora kolegialnego. Jej ojciec pochodził z zasymilowanej rodziny żydowskiej, a matka miała greckie korzenie. Przyjaciele nazywali ją Asią. Większość dzieciństwa spędziła w Kijowie, gdzie uczęszczała do Gimnazjum św. Olgi w latach 1892-1899.
Okres kijowski
Aleksandra Ekster rozpoczęła naukę malarstwa w Kijowskiej Szkole Sztuk Pięknych (1901-1903), gdzie studiowała z takimi artystami jak Ołeksandr Bohomazow i Alexander Archipenko, pod kierunkiem malarza Mykoły Pymonenki. W latach 1906-1908 kontynuowała studia na tej samej uczelni jako wolny słuchacz. W 1903 roku poślubiła kijowskiego prawnika Nikołaja Jewgieniewicza Ekstera, co umożliwiło jej nawiązanie kontaktów z kulturalną elitą Kijowa oraz lokalnym środowiskiem artystycznym. Wpływ ukraińskiej kultury na jej twórczość pozostał widoczny także w późniejszych latach, gdy mieszkała w Petersburgu, Moskwie, Austrii i Francji.
Wczesne prace Ekster były utrzymane w nurcie impresjonizmu. Pomimo zdobycia popularności, nie przestawała szukać nowych kierunków w sztuce.
Podróże
W trakcie licznych podróży i pobytów w różnych miastach Rosji oraz za granicą, Ekster zyskała znajomości z wieloma wybitnymi artystami europejskimi i rosyjskimi, zwłaszcza kubistami i futurystami.
Jej pierwsza zagraniczna podróż miała miejsce wkrótce po ślubie, kiedy to odwiedziła Paryż. W 1907 roku rozpoczęła studia w Académie de la Grande Chaumière, jednak szybko je przerwała. W Paryżu poznała m.in. Guillaume’a Apollinaire’a, co otworzyło jej drzwi do kręgu najważniejszych pionierów sztuki europejskiej, takich jak Pablo Picasso, Georges Braque czy Fernand Léger. Wśród kubistów odnalazła to, czego przez długi czas szukała w akademickim środowisku.
Podróż do Włoch w 1912 roku miała kluczowe znaczenie dla jej artystycznego rozwoju, wprowadzając futurystyczne motywy do jej twórczości. W czasie tego pobytu poznała współautorów Manifestu futuryzmu, Umberto Boccioniego oraz Ardengo Sofficiego, którzy zainspirowali ją do dostrzegania dynamiki życia miejskiego i energii płynącej z ruchu.
Okres moskiewski i petersburski
Po powrocie do Kijowa w 1912 roku, Ekster zaczęła czerpać inspiracje z miejskiej przestrzeni, co zaowocowało kubofuturystycznymi obrazami, takimi jak „Kijów, ulica funikuleriwska”. Otworzyła pracownię na poddaszu budynku przy ulicy Fundukliewskiej (obecnie ul. Chmielnickiego). Jej gwałtowne przejście od impresjonizmu do awangardy spotkało się z dużą krytyką i sceptycyzmem ze strony konserwatywnych artystów kijowskich.
Z powodu chłodnego przyjęcia, w 1912 roku artystka przeniosła się do Moskwy, gdzie związała się z liberalną grupą Bubnowy Walet, uczestnicząc w ich wystawach. Rozpoczął się nowy etap w jej twórczości, w którym na stałe związała się z malarstwem kubofuturystycznym, eksperymentując z formą i kolorem. Mimo że jej dzieła były inspirowane ludową tradycją i neoprymitywizmem, ich wielobarwność nie spotkała się od razu z entuzjazmem.
W 1912 roku dołączyła do rosyjskiej grupy artystycznej Sojusz Młodych w Petersburgu. W Kijowie, Moskwie i Petersburgu nawiązała kontakty z takimi artystami jak Ilja Erenburg, Michaił Łarionow, Dawid Burluk, Wadym Meller, Aristarh Lentułow, Siergiej Lutkiewicz oraz innymi przedstawicielami awangardy. Obok Natali Gonczarowej, Ljubow Popowej i Olgi Rozanowej stała się jedną z najważniejszych kobiecych postaci rosyjskiej awangardy. W tym czasie publikowała teksty teoretyczne dotyczące sztuki i prowadziła różne kursy, w tym dla dzieci, podczas których tworzyły one ilustracje ludowych bajek do muzyki. Regularnie brała udział w wystawach organizowanych przez Mir iskusstwa.
W 1915 roku związała się z grupą Supremus Kazimierza Malewicza, poznając zasady suprematyzmu i konstruktywizmu. W 1917 roku poparła rewolucję październikową. W 1918 roku ponownie wyszła za mąż za Nikołaja Niekrasowa i wróciła na trzy lata do Kijowa, gdzie pracowała dla studia baletowego Bronisławy Niżyńskiej. W 1921 roku ponownie osiedliła się w Moskwie, współpracując z Wchutiemasem, gdzie prowadziła wykłady i objęła stanowisko dyrektora jednego z wydziałów. W 1923 roku, razem z Wierą Muchiną, opracowała projekt pawilonu gazety Izwiestja na pierwszej Wszechrosyjskiej Rolniczej Wystawie w Moskwie.
W 1916 roku rozpoczęła pracę w teatrze, co przyniosło rewolucję w podejściu do scenografii. Jej innowacyjne podejście do kształtowania przestrzeni teatralnej, oświetlenia oraz projektowania kostiumów i rekwizytów, wprowadziło dynamizm i kolorystykę. Jej najbardziej znane projekty scenograficzne, które łączyły elementy konstruktywizmu i kubizmu, zniosły podział między sceną a widownią. W latach 1916-1921 projektowała scenografie dla Moskiewskiego Teatru Kameralnego oraz dla filmu „Aelita” (1924) w reżyserii Jakowa Protazanowa. Współpracowała także z moskiewskim salonem mody, projektując mundury galowe Armii Czerwonej (1922-1923).
O jej talencie świadczy udział w wielu międzynarodowych wystawach (Moskwa, Odessa, Petersburg, Paryż), gdzie jej prace były prezentowane obok dzieł najwybitniejszych malarzy europejskich.
Okres paryski
W latach 1924-1925 pracowała nad organizacją radzieckiego pawilonu na XIV Międzynarodowej Wystawie w Wenecji. W międzyczasie wielokrotnie podróżowała do Francji, gdzie ostatecznie osiedliła się na stałe, kontynuując pracę jako wykładowca w paryskiej Akademii Sztuki Współczesnej. W tym okresie zrealizowała wiele projektów artystycznych, w tym Les Livres Manuscrits – ręcznie pisane i ilustrowane książki w pojedynczych lub rzadziej w kilku egzemplarzach, które rozpoczęła na początku lat 30.
W 1925 roku uczestniczyła w Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w Paryżu. Artystka była aktywna na wernisażach na całym świecie, w tym w Berlinie (1927), Londynie (1928), Paryżu (1929), Nowym Jorku (1930), Pradze (1937) i utrzymywała bliskie kontakty z ZSRR. Podczas II wojny światowej jej kontakty ze Związkiem Radzieckim zostały przerwane. Aleksandra Ekster zmarła bezpotomnie w Paryżu w 1949 roku.
Przypisy
Literatura
Andréi Nakov, Alexandra Exter: [Catalogue]. Paryż: Galerie Jean Chauvelin, 1972.
Giorgij Kowalenko, Aleksandra Ekster: Puti chudożnika. Chudożnik i wriemja: [Album]. Moskwa: Galart 1993. ISBN 5-269-00056-3
Alexandra Exter, monografia [1882-1949]. Dmytro Horbachov, John E. Bowlt, Jean Chauvelin, Nadia Filatoff, Milo, Max, Chevilly-Larue, Francja 2003. ISBN 2-914388-27-6
Giorgij Kowalenko, Alexandra Exter. Monografija, T. 1-2, Moskwa 2010. ISBN 978-5-91611-018-0
Marta Panas-Goworska, Andrzej Goworski, Aleksandra Ekster. Amazonka awangardy, Vogue, 2018.03.17.
Linki zewnętrzne
Towarzystwo Aleksandry Ekster (ros.)
Andrei Nakov: About Alexandra Exter (ang.)
Amazonka z Fundukliewskiej (ukr.)
Katalog Wystawy Salon de „La Section d’Or”, 1912. aaa.si.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-03)]. (fr.)
Design for a Constructivist stage setting by Alexandra Exter (ang.)
