Aleksandra Cesarzowa – według legendy hagiograficznej, cesarzowa rzymska, uznawana za świętą przez Kościół katolicki, koptyjski oraz prawosławny.
Żywot
Informacje o Aleksandrze pochodzą z żywota św. Jerzego. Zginęła śmiercią męczeńską w Nikomedii razem ze św. Jerzym, na rozkaz cesarza Dioklecjana. Aleksandra uwierzyła w Chrystusa, będąc świadkiem cudownego uzdrowienia ran zadanych świętemu przy pomocy ostrzy noży i gwoździ na kole tortur, co było efektem interwencji anioła. Zainspirowana tym wydarzeniem pragnęła natychmiast wyznać wiarę w Chrystusa, lecz prokonsul Magnecjusz powstrzymał ją. Zobaczyła również, jak Jerzy, zanurzony przez trzy dni w wapnie, wyszedł z tego bez uszczerbku. Dowiedziawszy się, że znakiem krzyża zniszczył wszystkie posągi bogów w świątyni Apollina, otwarcie wyznała wiarę w Chrystusa, wyśmiewając pogańskie bóstwa. Po tym czynie Dioklecjan nakazał jej ścięcie razem ze świętym Jerzym. Aleksandra chętnie zaakceptowała karę, jednak w drodze na miejsce egzekucji zasłabła, usiadła na kamieniu przydrożnym i zmarła. Według innej wersji została ścięta wspólnie z Jerzym.
Identyfikacja
Nie udało się ustalić, kto był mężem świętej. Istnieje możliwość, że Aleksandra była wdową po jednym z poprzedników Dioklecjana, gdyż w okresie od 270 do 284 roku rządziło w cesarstwie aż piętnastu władców. Wiele prawosławnych żywotów, w tym dzieło autorstwa Dymitra Rostowskiego, określa ją jako żonę Dioklecjana. Jednak ani Szymon Metafrasta, ani Watykański Kodeks 916, ani inne starożytne teksty bizantyńskie i łacińskie nie potwierdzają tej teorii. Jedynym wyjątkiem w źródłach greckich jest kompilacja Teodora Dafnopaty.
Wiadomo, że jedyną żoną Dioklecjana była Pryska, która zginęła wraz z córką Walerią, wdową po cesarzu Galeriuszu, w 313 roku. Próba utożsamienia Aleksandry z Pryską jest stosunkowo nowa, pojawiła się dopiero w XX wieku. Znajduje się m.in. w minei wydanej przez patriarchę moskiewskiego, gdzie datę śmierci Aleksandry w 303 roku uznano za błędną i przesuniętą na 313 (rok śmierci Pryski). Teoria ta nie znajduje potwierdzenia w dawnych żywotach ani w wielu apokryfach łacińskich, arabskich, syryjskich, koptyjskich, gruzińskich i etiopskich.
Kult świętej
Wspomnienie Aleksandry znajduje się w Wielkim Typikonie (IX/X wiek) oraz w Menologium Bazylego II (X wiek). W greckim rękopisie z X wieku zachował się kanon drugiego głosu poświęcony Aleksandrze. Krótki żywot Aleksandry został przetłumaczony w XII wieku w Synaksarionie Konstantyna Mokisijskiego. W XVI wieku jej żywot oraz wspomnienie zostały zapisane na dzień 21 kwietnia, pod którą datą jest wspominana w Kościele katolickim. W liturgii Kościołów prawosławnych tradycji greckiej oraz w Kościele rosyjskim Aleksandra nie jest wspominana osobno, lecz przy okazji wspomnienia św. Jerzego. W minei rosyjskiej znajduje się jej tropar, a w liturgii greckiej po szóstej pieśni kanonu na jutrznię umieszczono jeden wiersz jambiczny o Aleksandrze. W prawosławiu jej wspomnienie obchodzone jest 23 kwietnia, a w Kościele koptyjskim 10 kwietnia.
Ikonografia
W sztuce bizantyńskiej oraz staroruskiej Aleksandra ukazywana jest w niektórych scenach związanych z życiem św. Jerzego. W cerkwi św. Jerzego w Starom Nagoričanem (Macedonia, 1317-1318) pojawia się w scenie osądzenia, wyznania wiary oraz w scenie przed cesarzem Dioklecjanem. Z lat 1348–1350 pochodzi fresk w narteksie cerkwi Wniebowstąpienia w Monasterze Visoki Dečani, który przedstawia męczeństwo Aleksandry i Jerzego. Nawrócenie Aleksandry na chrześcijaństwo ukazane jest również na ikonie z początku XVI wieku w soborze Zaśnięcia Matki Bożej w Dmitrowie. W „Herminii” Dionizego Furnoagrafiota z początku XVIII wieku, Aleksandra jest wspomniana w kontekście sceny ścięcia św. Jerzego: „W niewielkiej odległości… cesarzowa Aleksandra siedzi na kamieniu, martwa, anioł przyjmuje jej duszę.”
Aleksandra tradycyjnie przedstawiana jest w cesarskiej szacie i koronie, często z krzyżem w ręku, wśród świętych kobiet w medalionie: ze św. Barbarą na fresku Teofana Greka w cerkwi Zbawiciela na Ilinie w Nowogrodzie (1378); w towarzystwie świętej Dionizji w cerkwi Narodzenia Matki Bożej w Monasterze Terapontowskim (1502); ze św. Katarzyną na moskiewskiej ikonie „Postu” z końca XIV wieku; na ikonie „Tobą raduje się [wszelkie stworzenie]” z Monasteru Sołowieckiego z połowy XVI wieku; ze św. Ireną na haftowanym welonie „Pochwała Bogarodzicy” z końca XVI wieku, wykonanym w warsztacie carycy-mniszki Aleksandry (I. F. Godunowej).
Ten typ ikonografii przetrwał w sztuce rosyjskiej aż do początku XX wieku. Mozaika F. P. Briułowa w głównym ikonostasie soboru świętego Izaaka z lat 50. XIX wieku ukazuje Aleksandrę z gałązką palmy w ręku, opierającą się na mieczu, obok Marii Magdaleny. Mozaiki z lat 1894/07 w soborze Zmartwychwstania (Zbawiciela na Krwi) w Petersburgu, wykonane przez W.W. Bielajewa, przedstawiają Aleksandrę oraz św. Jerzego, a w południowym ikonostasie przez M. Bodariewskiego, Aleksandrę. Z około 1913 roku pochodzi ikona wybranych świętych W. Gurianowa, ofiarowana rodzinie carskiej z okazji obchodów 300-lecia dynastii Romanowów.
W XIX wieku świętej Aleksandrze Cesarzowej, jako patronce cesarzowych, żon Mikołaja I oraz Mikołaja II, poświęcono kilka cerkwi i kaplic (m.in. w Aleksandrowskiej Akademii Wojskowej na Znamience w 1851 roku).
Przypisy
Bibliografia
A.W.A.W. Bugajewski A.W.A.W., A.J.A.J. Nikiforowa A.J.A.J., Aleksandra carica, [w:] Православная Энциклопедия, t. 1, s. 558–559 [dostęp 2012-12-02] (ros.).
PiotrP. Skarga PiotrP., Żywoty Świętych Starego i Nowego Zakonu, t. 1, Warszawa: Tadeusz Radjusza „Gutenberg-Print”, 1996, s. 202-203.
BeataB. Stola BeataB., Cesarzowe pierwszej tetrarchii: Priska, żona Dioklecjana i Waleria, żona Galeriusza, „Meander” (1-2), 1991, s. 55–62.
