Aleksandr Zinowjew

Aleksandr Aleksandrowicz Zinowjew

Aleksandr Aleksandrowicz Zinowjew (ros. Александр Александрович Зиновьев, ur. 29 października 1922 w wiosce Pachtino w guberni kostromskiej, zm. 10 maja 2006) to rosyjski socjolog i filozof. W 1976 roku został pozbawiony radzieckiego obywatelstwa i wydalony z ZSRR. Jest autorem terminu homo sovieticus.

Życiorys

Urodził się w wiosce Pachtino, niedaleko Czuchłomy, w rodzinie rzemieślnika. Od 1933 roku mieszkał w Moskwie. W 1937 roku wstąpił do Komsomołu, a w 1939 roku rozpoczął studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Moskiewskiego. Już w tym czasie ujawniał swoje antyradzieckie i antystalinowskie poglądy. Na jednym ze spotkań Komsomołu w końcu 1939 roku wygłosił przemówienie krytykujące kult Stalina, co doprowadziło do skierowania go na badania psychiatryczne, gdzie stwierdzono, że jest zdrowy, ale wyczerpany fizycznie. Został wydalony z uczelni oraz Komsomołu, a niedługo potem aresztowany i przesłuchany na Łubiance. Po wypuszczeniu został objęty nadzorem. Aby uniknąć więzienia, w październiku 1940 roku wstąpił do Armii Czerwonej. Początkowo służył na Dalekim Wschodzie, w Kraju Nadmorskim, ale większość wojny spędził w szkole lotniczej w Uljanowsku, gdzie przebywał przez niemal trzy lata. W 1944 roku rozpoczął szkolenie pilotażowe na samolocie szturmowym Ił-2 i ukończył szkołę lotniczą w październiku tego samego roku, uzyskując stopień młodszego porucznika. W 1945 roku wziął udział w zdobyciu Głogowa i walczył na terenach dzisiejszych Niemiec. Pod koniec kwietnia odznaczono go Orderem Czerwonej Gwiazdy. Mimo to odczuwał bezsens służby wojskowej i wielokrotnie próbował odejść z armii, jednak bezskutecznie. Sześć lat w wojsku dostarczyło mu jednak cennych obserwacji dotyczących społeczeństwa radzieckiego oraz dynamiki stosunków społecznych.

Po wojnie, w 1946 roku, Zinowjew powrócił na wydział filozoficzny Uniwersytetu Moskiewskiego, który wówczas był pod szczególnym nadzorem władz, mających na celu wzmocnienie roli partii w edukacji. Zorganizowano tam m.in. konferencję poświęconą czytaniu dzieł Stalina. W trakcie studiów rozważał możliwość zostania pilotem samolotów pasażerskich, ale nie chciał opuszczać Moskwy. W 1951 roku ukończył studia z wyróżnieniem. W 1953 roku wstąpił do Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. W 1954 roku podjął pracę w Instytucie Filozofii Akademii Nauk ZSRR, gdzie pozostawał do stycznia 1977 roku. W 1962 roku obronił pracę doktorską pt. „Filozoficzne problemy logiki wielowartościowej” (Философские проблемы многозначной логики). Cztery lata później uzyskał tytuł profesora. W latach 1962-1972 napisał wiele książek i artykułów naukowych, zdobywając międzynarodową sławę; większość jego kluczowych prac została przetłumaczona na inne języki. Był wielokrotnie zapraszany na międzynarodowe kongresy i konferencje, m.in. do Polski, USA, Holandii i Belgii, ale władze ZSRR nie zgadzały się na jego wyjazdy. Nominowano go także do Nagrody Państwowej ZSRR. W latach 1967-1968 kierował katedrą logiki na Uniwersytecie Moskiewskim, ale został usunięty po wydarzeniach związanych z Jurijem Gastiewem i Wiktorem Finnem, którzy stracili profesury za kontakty z dysydentami. Po tym incydencie zaczęły się kłopoty z publikacjami, ograniczono jego działalność na uczelni, a jego prace zostały uznane za bezwartościowe naukowo. Wówczas zaczął pisać teksty publicystyczne, które wysyłał na Zachód, a niektóre z nich ukazywały się w samizdacie.

W latach 1975-1976 został członkiem Fińskiej Akademii Nauk. Miał wziąć udział w międzynarodowej konferencji logików w Finlandii, jednak władze znów odmówiły mu wyjazdu. Zinowjew publicznie zaprotestował, co doprowadziło do jego usunięcia z uniwersytetu, wycofania jego prac z druku oraz zakazu powoływania się na nie. Był pod stałą inwigilacją, a jego rodzina i współpracownicy również byli obserwowani.

W latach 1974-1975 potajemnie napisał i przekazał na Zachód powieść „Denne wyżyny”, która została opublikowana w Szwajcarii w 1976 roku przez wydawnictwo L’Age d’Homme. Książka ta w ironiczny sposób przedstawiała życie społeczne w ZSRR i szybko stała się bestsellerem, tłumacząc ją na 20 języków. ZSRR uznało ją za antyradziecką, co skutkowało odebraniem Zinowjewowi wszystkich tytułów akademickich oraz nagród wojskowych, a także zwolnieniem z pracy w Instytucie Filozofii i usunięciem z KPZR. Jego brat, wojskowy prawnik, również został zwolniony i wydalony z Moskwy, a bratankowie Zinowjewa stracili pracę. Jakiekolwiek kontakty z zagranicznymi przyjaciółmi i naukowcami stały się dla niego niemożliwe. Zinowjew stał się de facto więźniem ZSRR bez środków do życia. Po publikacji w 1978 roku powieści „Świetlana przyszłość”, w której satyrycznie skrytykował Breżniewa, władze postawiły mu ultimatum: albo siedmioletnie więzienie, albo opuszczenie kraju. 6 sierpnia 1978 roku wyjechał z żoną i siedmioletnią córką do Niemiec, gdzie objął posadę profesora logiki na Uniwersytecie Ludwika i Maksymiliana w Monachium.

W 1990 roku Prezydium Rady Najwyższej ZSRR podjęło decyzję o przywróceniu mu obywatelstwa. Interwencja NATO w Jugosławii skłoniła go jednak do powrotu do Rosji, a 30 czerwca 1999 roku osiedlił się w Moskwie, gdzie został profesorem na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Moskiewskiego.

Zmarł 10 maja 2006 roku na skutek guza mózgu. Zgodnie z jego wolą został poddany kremacji, a jego prochy rozsypano z helikoptera nad terenami Czuchłomy, gdzie się urodził i dorastał. Na cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie powstał jego symboliczny grób.

Zinowjew był trzykrotnie żonaty. Z pierwszą żoną miał syna Walerego (ur. 1944), z drugą córkę Tamarę (ur. 1954), z trzecią dwie córki: Paulinę (ur. 1971) i Ksenię (ur. 1990).

Twórczość

Twórczość Aleksandra Zinowjewa można podzielić na trzy etapy:

• Etap „akademicki” – obejmuje okres do wydania powieści „Denne wyżyny”. Zinowjew zajmował się wówczas logiką i metodologią nauk. Do prac z tego okresu należy m.in. „Filozoficzne problemy logiki wielowartościowej” (Философские проблемы многозначной логики), „Podstawy logicznej teorii poznania naukowego” (Основы логической теории научных знаний), „Logika nauki” (Логика науки) oraz „Fizyka logiczna” (Логическая физика).
• Okres 1978-1985 – to czas krytyki realnego komunizmu. W tym okresie Zinowjew pisał w różnych gatunkach literackich i dziennikarskich. Do jego dzieł z tego czasu należą: „Denne wyżyny” (1976), „Świetlana przyszłość” (1978), „W przedsionku raju” (1979), „Zapiski stróża nocnego” (1979), „Żółty dom” (1980), „Komunizm jako rzeczywistość” (1981), „My i Zachód” (1981), „Homo sovieticus” (1982), „Mój dom – moja obczyzna” (1982), „Młodości naszej porywy” (1983) oraz „Ręka Kremla” (1985).
• Okres po ogłoszeniu pieriestrojki w ZSRR – w tym czasie Zinowjew dystansował się od polityki Michaiła Gorbaczowa. Pozytywnie identyfikował się z homo sovieticus, uważając, że okres stalinizmu był najszczęśliwszy w historii Rosji. Oskarżał świat o działania szkodzące Rosji. Jego powieść „Smuta” (1993) opisuje przyczyny tragedii ludzi radzieckich, wskazując na uleganie ideologii Zachodu i antysowietyzm.

Poglądy

Aleksandr Zinowjew, z wybitnego krytyka systemu sowieckiego i ważnego przedstawiciela ruchu obrony praw człowieka, stał się w latach 90. apologetą komunizmu. Twierdził, że jedynie komunizm daje ludziom szansę na osiągnięcie rajskiego życia, a gwarantując minimalne wygody życiowe, uwalnia człowieka od trosk materialnych i pozwala skupić się na autentycznych wartościach. Przyczyny upadku tego raju upatrywał w kampanii kłamstw Zachodu. Posługując się leninowskim stylem, pełnym pogardy i inwektyw, atakował zachodnich politologów, w szczególności Zbigniewa Brzezińskiego, oraz krytyków ZSRR, takich jak Aleksander Sołżenicyn i Andriej Sacharow. Jego publicystyka, mimo deklaracji o bezstronnej socjologicznej postawie, była wyrazem fobii, kompleksów oraz nienawiści. Oskarżał Europę o to, że stała się kolonią amerykańską, podkreślając, że to ZSRR chronił ją przed tym, zapewniając swobodę myśli i wolność twórczą. Bezwarunkowo akceptował komunizm, broniąc GUŁagów i kolektywizacji rolnictwa, twierdząc, że terror stalinowski był wynikiem samodzielnej inicjatywy mas społecznych.

Przypisy

Bibliografia

• Grzegorz Przebinda, Józef Smaga: Leksykon. Kto jest kim w Rosji po 1917 roku. Kraków: 2000.
• Lucjan Suchanek (red.): Emigracja i tamizdat: Szkice o współczesnej prozie rosyjskiej. Kraków, 1993
• Aleksandr Zinowjew. Autobiografia. „Kultura”. nr 7 i 8, s. 221–231, 1978.
• П. Е. Фокин: Александр Зиновьев: Прометей отвергнутый. Москва: Молодая гвардия, 2016, s. 94, 97, 101–104, 110, 116–117. ISBN 978-5-235-03928-5. (ros.).

Linki zewnętrzne

Aleksandr Zinowjew – sylwetka na stronie viperson.ru (ros.)