Aleksandr Gawriłowicz Szlapnikow, po rosyjsku Александр Гаврилович Шляпников (urodzony 18 sierpnia?/30 sierpnia 1885 w Muromie, zmarł 2 września 1937 w Moskwie) był rosyjskim i radzieckim działaczem socjalistycznym, bolszewikiem oraz pierwszym komisarzem ludowym pracy, a także handlu i przemysłu w utworzonej po rewolucji październikowej Radzie Komisarzy Ludowych.
Życiorys
Pochodził z rodziny mieszczańskiej wyznania staroobrzędowego. W młodym wieku stracił ojca. Ukończył trzy klasy miejskiej szkoły podstawowej w Muromie, po czym zdecydował się na przerwanie nauki, aby wspierać finansowo rodzinę; podjął pracę jako robotnik niewykwalifikowany, a od 1898 roku pracował w fabryce. W 1901 roku wstąpił do Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rosji, a od 1903 roku przynależał do jej bolszewickiego odłamu. Prowadził działalność agitacyjną w Rosji i brał udział w rewolucji 1905, wielokrotnie aresztowany i więziony.
W 1908 roku emigrował do Szwajcarii, gdzie w Genewie poznał Lenina. Utrzymywał się z pracy jako tokarz w różnych zakładach w Niemczech, Francji i Anglii. W 1909 roku wstąpił do Partii Socjalistycznej we Francji, kontynuując działalność w emigracyjnych komórkach partii bolszewickiej, również jako publicysta. Jego poglądy były kształtowane przez Aleksandrę Kołłontaj.
Wrócił do Rosji w 1914 roku, posługując się fałszywymi dokumentami. Ponownie podjął pracę w fabryce, równocześnie zajmując się publikacją prasy partyjnej. Jeszcze w tym samym roku, jako przekonany internacjonalista i przeciwnik wojny, opuścił kraj. Wraz z Kołłontaj wspierał Lenina w jego działalności za granicą, przekazując mu informacje o bieżącej sytuacji w Piotrogrodzie. Organizował przemyt bolszewickich publikacji do Rosji. W październiku 1916 roku ponownie przyjechał do Rosji. W czasie rewolucji lutowej był jedynym członkiem Komitetu Centralnego partii bolszewickiej, który działał na terenie kraju. Gdy w lutym 1917 roku w Piotrogrodzie rozpoczęły się manifestacje i zamieszki, określił je jako wystąpienia o podłożu ekonomicznym (głodowym), bez postulatów politycznych.
Był członkiem grupy inicjatywnej, która powołała do życia Piotrogrodzką Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, a następnie wszedł do jej komitetu wykonawczego. Działał na rzecz reorganizacji rosyjskich związków zawodowych i brał udział w I oraz II Zjeździe Rad.
2 marca 1917 roku, razem z Mołotowem i Załuckim, wszedł w skład Biura powołanego przez Komitet Piotrogrodzki bolszewików. Biuro to wydało 5 marca pierwszy po wznowieniu numer pisma Prawda, a 10 marca utworzyło Komitet Wojskowy, który zajmował się propagandą wśród stacjonujących w Petersburgu żołnierzy, którym przewodził Nikołaj Podwojski. Z kierownictwa partii został odsunięty, gdy w drugiej połowie miesiąca do stolicy Rosji wrócili starsi stażem działacze bolszewiccy – Józef Stalin, Lew Kamieniew i Matwiej Muranow.
Po rewolucji październikowej wszedł w skład Rady Komisarzy Ludowych jako komisarz pracy, a następnie także handlu i przemysłu (zastąpił na tym stanowisku Wiktora Nogina). Opowiadał się za włączeniem do Rady Komisarzy Ludowych przedstawicieli innych partii socjalistycznych. Gdy jego propozycja spotkała się z silnym sprzeciwem Lenina i Trockiego, złożył dymisję, która nie została przyjęta.
W 1918 roku wszedł do Rady Rewolucyjno-Wojskowej Frontu Południowego, a następnie był przewodniczącym analogicznego organu Frontu Kaspijsko-Kaukaskiego oraz członkiem Rady Rewolucyjno-Wojskowej 16 Armii Frontu Zachodniego.
Sprzeciwiał się koncepcji militaryzacji pracy postulowanej przez Lwa Trockiego i brał udział w dyskusji na temat roli związków zawodowych w państwie rządzonym przez bolszewików. Wraz z Aleksandrą Kołłontaj przewodził Opozycji Robotniczej, domagając się przekazania kontroli nad gospodarką państwa w ręce związków zawodowych, a nie partii. Jego poglądy były ostro krytykowane przez Lenina na X zjeździe partii. W 1923 roku Szlapnikow ponownie wystąpił z publiczną krytyką polityki partii w kwestiach gospodarczych oraz nierespektowania zasad demokracji robotniczej i demokracji wewnątrzorganizacyjnej. W efekcie został usunięty z zajmowanych stanowisk i skierowany do Francji jako dyplomata. W latach 1924–1925 był radcą poselstwa ZSRR, a w 1925 roku chargé d’affaires w miejsce Chrystiana Rakowskiego.
Po powrocie do ZSRR w 1925 roku, pod presją Politbiura, ogłosił, że nie będzie już prowadził „działalności frakcyjnej”. Do 1929 roku był przewodniczącym zarządu spółki Mietałłoimport, publikując kolejne tomy swoich wspomnień. W latach 1932–1933 był członkiem prezydium państwowej komisji planowania przy Radzie Gospodarczej RFSRR.
W 1933 roku został usunięty z partii, a w 1934 roku zesłany do Karelii. Rok później skazano go na pięć lat pozbawienia wolności za działalność w szeregach Opozycji Robotniczej. Karę zamieniono mu na zsyłkę do Astrachania. W czasie wielkiej czystki, 2 września 1936 roku został aresztowany przez NKWD. 2 września 1937 roku skazano go na śmierć przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR z zarzutem „kontrrewolucyjnej działalności terrorystycznej”. Stracono go tego samego dnia. Jego ciało skremowano w krematorium na Cmentarzu Dońskim, gdzie został pochowany anonimowo.
Zrehabilitowano go 31 stycznia 1963 roku postanowieniem Kolegium Wojskowego SN ZSRR.
Przypisy
