Aleksandr Sołżenicyn

Aleksandr Isajewicz Sołżenicyn

Aleksandr Isajewicz Sołżenicyn (ros. Александр Исаевич Солженицын; urodził się 11 grudnia 1918 roku w Kisłowodzku, a zmarł 3 sierpnia 2008 roku w Moskwie) był rosyjskim pisarzem oraz laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury z 1970 roku. Jest autorem moralistycznych dzieł, które krytykują komunistyczny system zniewolenia i terroru, ukazując trudności życia w łagrach, w tym jego trzytomowe dzieło „Archipelag GUŁag”, oraz prace historyczne dotyczące XX-wiecznych dziejów Rosji.

Życiorys

Młodość, wojna, Gułag

Aleksandr Sołżenicyn studiował matematykę na wydziale fizyki i matematyki Państwowego Uniwersytetu w Rostowie, równocześnie będąc zaocznym słuchaczem Moskiewskiego Instytutu Filozofii, Literatury i Historii. Po ukończeniu studiów w 1941 roku przez kilka miesięcy uczył matematyki w szkole.

W październiku 1941 roku został zmobilizowany do wojska, a następnie trafił do szkoły artylerii. W końcu 1942 roku (lub na początku 1943 roku według innych źródeł) został wysłany na front pod Orłem. Za swoje osiągnięcia w walce otrzymał Order Wojny Ojczyźnianej drugiego stopnia, Order Czerwonej Gwiazdy oraz awans do stopnia kapitana artylerii. Wyróżnił się podczas walk w Prusach Wschodnich, prowadząc swój oddział z okrążenia.

9 lutego 1945 roku został aresztowany w okolicach Elbląga (niektóre źródła wskazują na wieś Dittrichsdorf, obecnie Biała Wola w gminie Lubomino) po tym, jak NKWD przechwyciło jego list do przyjaciela, w którym krytykował sposób prowadzenia wojny przez Związek Radziecki oraz rolę Stalina. Po aresztowaniu trafił do więzienia na Łubiance, a następnie do Butyrki w Moskwie. Zgodnie z osławionym artykułem 58, p. 10 (antyradziecka agitacja) i 11 (próba utworzenia organizacji antyradzieckiej) radzieckiego kodeksu karnego, został skazany na 8 lat w wychowawczym obozie pracy. Więziono go w obozie w dawnym monasterze Nowe Jeruzalem pod Moskwą, następnie pracował w szaraszce (specjalny oboz dla specjalistów) w Marfinie, a później został przewieziony do obozu w Jekybastuzie.

W lutym 1953 roku został zwolniony i skierowany na „wieczne osiedlenie” do wioski Kok-Terek w obwodzie dżambulskim w Kazachstanie. Po zdiagnozowaniu u niego raka żołądka był leczony w szpitalu w Taszkencie, gdzie przeszedł operację usunięcia guza. Mimo operacji nowotwór miał przerzuty, a lekarze przewidywali, że Sołżenicynowi pozostały tylko trzy miesiące życia. Jednak przerzuty ustąpiły, co Sołżenicyn uznał za realizację Bożego zamysłu, co podtrzymywał w kolejnych latach. W 1956 (lub 1957 według innych źródeł) został zrehabilitowany i wrócił do europejskiej części Związku Radzieckiego, gdzie podjął pracę nauczyciela w szkole wiejskiej pod Riazaniem, a później w samym Riazaniu.

Pisarz

W tym okresie Sołżenicyn intensywnie poświęcał się twórczości literackiej, kontynuując to, co zaczął w warunkach obozowych. Jak sam wspominał, od 1947 roku tworzył w jedyny możliwy sposób dla łagiernika – zapamiętując całe fragmenty swoich utworów, będąc przekonanym, że za życia nie zobaczy żadnej publikacji.

Pracował nad utworem „Krąg pierwszy” i przygotowywał się do pisania „Archipelagu Gułag”. Próbował również publikować krytyczne recenzje wspomnień Ilji Erenburga i Konstantina Paustowskiego, jednak bezskutecznie. W 1959 roku napisał opowiadanie „Szcz-854” (Jeden dzień jednego więźnia), które po oddaniu do publikacji zaczęło krążyć w „niezależnym obiegu” w formie ręcznych odpisów, co przyczyniło się do wzrostu rozpoznawalności Sołżenicyna.

Publikacja „Jeden dzień” jest jednym z najbardziej wymownych przykładów realiów Związku Radzieckiego. Sołżenicyn, korzystając z względnej swobody w okresie chruszczowowskiej „odwilży”, złożył opowiadanie do publikacji w uznawanym za liberalny miesięczniku „Nowyj Mir”. Jego redaktorem naczelnym był poeta Aleksandr Twardowski, który miał dostęp do samego Chruszczowa. Maszynopis przekazał byłemu współwięźniowi Lwu Kopielewowi, który dostarczył go Annie Samojłownie Berzer, sekretarz działu prozy. Po kilku miesiącach redakcyjnych zmian, w tym zmianie tytułu na „Jeden dzień Iwana Denisowicza” (wszystko za zgodą Sołżenicyna), Twardowski uzyskał zgodę na publikację od samego Chruszczowa. Opowiadanie ukazało się pod koniec 1962 roku.

Do 1966 roku „Nowyj Mir” opublikował kolejne utwory Sołżenicyna, co przyczyniło się do jego szybkiej sławy jako pisarza. Został przyjęty do Związku Pisarzy Radzieckich, a „Jeden dzień” został nominowany do Nagrody Leninowskiej, choć ostatecznie jej nie otrzymał. Dzięki uznaniu uzyskał dostęp do archiwów, co wykorzystał w pracy nad „Archipelagiem Gułag”, w którym zawarł ustne relacje 227 świadków oraz wiele informacji z listów byłych więźniów. Trzytomowe dzieło zakończył w 1968 roku, równocześnie pracując nad „Oddziałem chorych na raka” i „Kręgiem pierwszym”. Rozpoczęte w tym czasie prace nad powieścią „Sierpień czternastego” zaowocowały po ponad dwudziestu latach epopeją „Czerwone koło” (1969-1991).

Własne doświadczenia i wiedza, jakie zdobył podczas pracy nad „Archipelagiem”, spowodowały, że Sołżenicyn stawał się coraz bardziej otwartym przeciwnikiem ustroju radzieckiego, zachowując jednocześnie ostrożność i przechowując rękopisy u przyjaciół. Niektóre z nich już wtedy były przekazywane na Zachód, jak np. „Okruchy”, które opublikowano w 1964 roku w kwartalniku „Grani”.

Po odsunięciu Chruszczowa od władzy w 1964 roku, ekipa Breżniewa kontynuowała politykę ograniczania swobód przyznanych społeczeństwu. To wzmocniło radykalizm Sołżenicyna. We wrześniu 1965 roku KGB skonfiskowało większość jego archiwum, a rok później jego prace zostały objęte nieoficjalnym zakazem publikacji. Sam Sołżenicyn był poddawany różnym szykanom, w tym rozprzestrzeniano pogłoski o jego żydowskim pochodzeniu oraz współpracy z gestapo. W 1966 roku w „Nowym Mirze” ukazało się ostatnie opowiadanie Sołżenicyna. Rok później skierował on do IV zjazdu pisarzy radzieckich otwarty list, w którym domagał się m.in. likwidacji cenzury. Ocalałe lub odtworzone utwory przekazywał na Zachód, stopniowo zgadzając się na publikację „Kręgu pierwszego” i „Oddziału chorych na raka” w 1968 roku. W 1969 roku został usunięty ze Związku Pisarzy Radzieckich i osiedlił się na daczy znanego rosyjskiego wiolonczelisty Mstisława Rostropowicza.

W 1970 roku Aleksandr Sołżenicyn otrzymał literacką Nagrodę Nobla za całość twórczości. W uzasadnieniu podkreślono jego moralną siłę w wypełnianiu obowiązków wobec niezastąpionych tradycji literatury rosyjskiej. Niektóre źródła sugerują, że nagroda była przyznana za „Archipelag Gułag”, który jednak w 1970 roku nie był jeszcze opublikowany (choć mógł być znany Komitetowi Noblowskiemu w nieoficjalnej wersji). Sołżenicyn długo nie mógł się zdecydować na odebranie nagrody z obawy przed zakazem powrotu do ojczyzny. Po publikacji w Paryżu „Sierpnia czternastego” w 1971 roku, pierwszej części epopei „Czerwone koło”, władze nasiliły szykany wobec pisarza, a w prasie pojawiły się pytania o jego żydowskie pochodzenie oraz przeszłość wojenną.

We wrześniu 1973 roku KGB skonfiskowało rękopis „Archipelagu Gułag”. W tej sytuacji pisarz zgodził się na publikację książki przez wydawnictwo YMCA Press, co miało miejsce w grudniu tego roku w Paryżu. Dodatkowo, opublikowanie jego „Listu do wodzów Związku Radzieckiego” na Zachodzie spotkało się z ostrą reakcją władz. Zorganizowano protesty oraz indywidualne oświadczenia społeczeństwa, a Sołżenicyn został wezwany na przesłuchanie do prokuratury. Po jego nieobecności został krótko aresztowany, a specjalny dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR pozbawił go obywatelstwa oraz nakazał administracyjne wydalenie z ZSRR. Zrealizowano to natychmiast, transportując go samolotem do Frankfurtu nad Menem.

Sołżenicyn jest także autorem terminu „obrazowanszczina” (образованщина), użytego jako tytuł eseju, który stanowi pejoratywne określenie ludzi, którzy w wyniku władzy bolszewików zastąpili tradycyjną inteligencję. Termin ten przetłumaczył na język polski Roman Zimand jako „wykształciuchy”, natomiast prof. Andrzej de Lazari używa pojęcia „wykształceńcy”.

Emigracja pisarza

Po wydaleniu zamieszkał na krótko w Zurychu, a po odebraniu Nobla w 1975 roku oraz podróży do USA, osiedlił się w 1976 roku z rodziną w pobliżu Cavendish w stanie Vermont. Tam pracował nad wielotomową epopeją historyczną „Czerwone koło”, która miała składać się z 20 części, opisujących wydarzenia od sierpnia 1914 roku, przez wiosnę 1922 roku (stłumienie powstania w guberni tambowskiej przez Tuchaczewskiego), do lat 1928, 1931, 1937, 1941 i 1945. Ostatecznie jednak powieść pozostała nieukończona.

Aleksandr Sołżenicyn, głęboko przywiązany do rosyjskiego patriotyzmu, trzymał się na uboczu od całej rosyjskiej emigracji, której przedstawiciele często postrzegali jego poglądy jako nacjonalizm. Określany przez zachodnią prasę jako „Samotnik z Vermont”, coraz bardziej skłaniał się ku słowianofilstwu i panslawizmowi. W swoich utworach z tego okresu przeciwstawiał zasadom moralnym, które wywodziły się z prawosławia oraz tradycyjnej religijności „ludu rosyjskiego” wartościom demokracji oraz kulturze Zachodu. To wywołało krytykę ze strony innych radzieckich dysydentów, a część z nich, zwłaszcza o lewicowych poglądach, postrzegała go jako tajnego monarchistę pragnącego powrotu do rządów autorytarnych i nacjonalistę. Sparodiowano go nawet w satyrycznym utworze Władimira Wojnowicza „Moskwa 2042” jako Sima Simycza Karnawałowa, mesjanistycznego zbawcę na białym koniu.

Powrót do Rosji

Gorbaczowowska pierestrojka, mimo woli, rozpoczęła proces demontażu Związku Radzieckiego. Świadectwem tych zmian było to, że bez przeszkód można było publikować utwory Aleksandra Sołżenicyna. W „Nowym Mirze” ukazał się jego wykład noblowski oraz kilka fragmentów „Archipelagu”, a we wrześniu 1989 roku w „Komsomolskiej Prawdzie” oraz „Literaturnej Gaziecie” opublikowano jego manifest „Jak odbudować Rosję”. Sam Sołżenicyn odnosił się jednak do tych zmian z nieufnością i mimo przywrócenia mu radzieckiego obywatelstwa 18 sierpnia 1989 roku, do Rosji wrócił dopiero 27 maja 1994 roku.

Po powrocie odbył liczne podróże po całym kraju, od Władywostoku po Moskwę. Osiedlił się pod Moskwą w posiadłości przekazanej mu przez rząd. Angażował się w życie społeczne i publicystyczne, prowadząc szereg wykładów, publikując artykuły w prasie oraz prowadząc własny program telewizyjny. Jego zdecydowane poglądy oraz moralizowanie sprawiły jednak, że po początkowym uznaniu oraz pewnym wpływie na rosyjskie elity intelektualne, z czasem tracił popularność. W wrześniu 1995 roku jego program w państwowej telewizji ORT Ostankino został zlikwidowany. Mimo to, w 1997 roku został wybrany na członka Rosyjskiej Akademii Nauk, a 12 czerwca 2007 roku, podczas obchodów Dnia Rosji, Sołżenicyn odebrał z rąk Władimira Putina wysokie odznaczenie państwowe.

Śmierć i pogrzeb

Aleksandr Sołżenicyn zmarł 3 sierpnia 2008 roku na zawał serca, dożywając 89 lat. Jego pogrzeb odbył się 6 sierpnia 2008 roku na starym cmentarzu przy monasterze Dońskim. W uroczystościach pożegnalnych uczestniczył m.in. Prezydent Federacji Rosyjskiej Dmitrij Miedwiediew.

Odznaczenia, wyróżnienia

Order Świętego Andrzeja (1998) – odmówił odebrania

Order Wojny Ojczyźnianej II klasy (1943)

Order Czerwonej Gwiazdy (1944)

Medal „Za zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” (1957)

Medal „Za zdobycie Królewca” (1958)

Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Rumunii (2008, pośmiertnie)

Nagroda Nobla w dziedzinie literatury (1970)

Państwowa Nagroda Federacji Rosyjskiej (2006)

Państwowa Nagroda RFSRR im. Maksima Gorkiego (1990)

Upamiętnienie

W grudniu 2018 roku w Moskwie uroczyście odsłonięto pomnik Aleksandra Sołżenicyna, w uroczystości uczestniczył prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin.

Życie prywatne

Pierwszą żoną pisarza była Natalia Rieszetowska (urodzona w 1919 roku). Po raz drugi ożenił się z Natalią Swietłową (urodzoną w 1939 roku). Miał trzech synów, a jego drugi syn, Ignat (urodzony w 1972 roku), jest pianistą. Pod nazwiskiem Natalia Rieszetowska opublikowano bardzo krytyczną biografię Sołżenicyna: „realizacje i mistyfikacje” – polskie wydanie z 1977 roku.

Wybrana twórczość

== Powieści ==

1968 – Krąg pierwszy (ros. В круге первом) – tłumaczenie polskie Jerzy Pomianowski
1968 – Oddział chorych na raka (ros. Раковый корпус) – tłumaczenie polskie Michał B. Jagiełło
1972 – Sierpień czternastego (ros. Август Четырнадцатого) – tłumaczenie polskie Michał B. Jagiełło
1973 – Archipelag GUŁag (ros. Архипелаг ГУЛаг) – tłumaczenie polskie Michał Kaniowski
1975 – Lenin w Zurychu (ros. Ленин в Цюрихе)
1999 – Kochaj rewolucję!: Niedokończona powieść (ros. Люби революцию!)

== Nowele i opowiadania ==

1962 – Jeden dzień Iwana Denisowicza (ros. Один день Ивана Денисовича)
1963 – Zagroda Matriony (ros. Матрёнин двор) – tłumaczenie polskie Józef Łobodowski
1963 – Zdarzenie na stacji Kreczetowka (ros. Случай на станции Кречетовка)
1963 – Dla dobra sprawy (ros. Для пользы дела)
1966 – Zachar Kalita (ros. Захар-Калита)
1994 – Morelowe konfitury (ros. Абрикосовое варенье) – zbiór opowiadań; tłumaczenie polskie Jerzy Czech, Juliusz Baczyński i Józef Waczków
Prawa dłoń (ros. Правая кисть)
Jaka szkoda (ros. Как жаль)
Okruchy
Oddech
Kaczątko
Prochy poety
Kloc wiązowy
Odbicie w wodzie
Burza w górach
Miasto nad Newą
Kulka
Sposób poruszania się
Stare wiadro
W stronach Jesienina
Kołchozowy plecak
Ognisko i mrówki
A my nie umrzemy
Zaczynając dzień
Wędrując wzdłuż Oki
Jezioro Segden
Procesja wielkanocna

== Dramaty ==

1969 – Ladacznica i niewinny (ros. Олень и шалашовка)
Świeca na wietrze (ros. Свеча на ветру) – Swiet, kotoryj w tiebie (ros. Свет, который в тебе)
Riespublika truda (ros. Республика труда)
Pir pobieditielej (ros. Пир победителей)

== Publicystyka ==

1973 – Skrucha i samoograniczenie jako kategorie życia narodowego (ros. Раскаяние и самоограничение как категории национальной жизни)
1973 – Pokój i przemoc. Artykuł dla dziennika „Aftenposten” (ros. Мир и насилие)
1973 – List do przywódców Związku Sowieckiego (ros. Письмо вождям Советского Союза)
1974 – Żyj bez kłamstwa! (ros. Жить не по лжи!)
1978 – Przemówienie na spotkaniu absolwentów Uniwersytetu Harvarda
1978 – Odpowiedź na pytanie „Kultury”
1980 – Czym zagraża Ameryce błędne rozumienie Rosji? Artykuł dla czasopisma „Foreign Affairs” (ros. Чем грозит Америке плохое понимание России)
1980 – Do strajkujących robotników polskich
1980 – O zagrożeniu Polski
1990 – Jak odbudować Rosję? (ros. Как нам обустроить Россию)
1998 – Rosja w zapaści (ros. Россия в обвале)
1998–2003 – Wpadło ziarno między żarna (ros. Угодило зёрнышко промеж двух жерновов) – tłumaczenie polskie Jerzy Czech
2001–2002 – 200 lat razem (ros. Двести лет вместе) – kontrowersyjna praca dotycząca historii Żydów w Rosji od rozbiorów Polski po czasy współczesne (tom pierwszy – poświęcony okresowi 1795–1916, wydany w 2001 roku; tom drugi – poświęcony okresowi 1917–1995, wydany w 2002 roku)

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Źródła w języku angielskim

Biografia Sołżenicyna na portalu Russia-InfoCentre. [dostęp 2014-05-20]. (ang.).
Biografia i informacja o pochówku Sołżenicyna na portalu Find A Grave. [dostęp 2014-05-20]. (ang.).
Aleksandr Isayevich Solzhenitsyn, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2014-05-20] (ang.).

Źródła w języku rosyjskim

Biografia Sołżenicyna na portalu Krugoswiet. [dostęp 2014-05-20]. (ros.).

Linki zewnętrzne

Zbiór biografii pisarza Aleksandra Sołżenicyna. [dostęp 2015-12-05]. (ros.).
Tekst autobiograficzny „Bodło się cielę z dębem”, znany jako „Łbem o mur”. [dostęp 2015-12-05]. (ros.).
Tytuły literackich Nagród Nobla. [dostęp 2015-12-05]. (ang.).
Nobel Sołżenicyna, jako głos w obronie ruchu dysydenckiego. Instytut Badań i Analiz Politologicznych. [dostęp 2008-08-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-02)].
Wywiad z Aleksandrem Sołżenicynem dla „Der Spiegel”. konserwatyzm.pl. [dostęp 2015-12-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-08)].