Aleksandr Nikołajewicz Radiszczew (ros. Алекса́ндр Никола́евич Ради́щев; ur. 20 sierpnia?/31 sierpnia 1749 we wsi Wierchnieje Obliazowo, obecnie Radiszczewo, zm. 12 września?/24 września 1802) był rosyjskim pisarzem, filozofem oraz myślicielem społecznym, który reprezentował epokę oświecenia, a jego działania koncentrowały się na walce z despotyzmem oraz dążeniu do zniesienia pańszczyzny.
Życiorys
Radiszczew pochodził z zamożnej szlachty. Pierwsze siedem lat życia spędził z rodzicami, a następnie został oddany pod opiekę stryjecznego brata matki. W 1762 roku wstąpił do petersburskiego Korpusu Paziów. Cztery lata później, w 1766 roku, rozpoczął studia na Uniwersytecie Lipskim, gdzie zgłębiał wiedzę z zakresu prawa, filozofii, historii, literatury oraz języków obcych.
Po powrocie do Rosji w 1771 roku objął stanowisko protokolanta w Senacie, a następnie pełnił funkcję prokuratora wojskowego. W 1775 roku zrezygnował ze służby wojskowej i ożenił się. W tym okresie stworzył szkic psychologiczny pt. Dziennik jednego tygodnia, a także odę pt. Wolność oraz List do przyjaciela zamieszkałego w Tobolsku. Wstąpił do Towarzystwa Miłośników Literatury i opublikował Żywot Fiodora Wasiljewicza Uszakowa oraz Dyskurs o tym, czym jest syn ojczyzny. W 1790 roku, anonimowo, wydał Podróż z Petersburga do Moskwy, powieść poruszającą temat zniesienia poddaństwa chłopów oraz likwidacji rządów despotycznych. Po publikacji, w niewielkim nakładzie, został aresztowany i osadzony w twierdzy Pietropawłowskiej, gdzie skazano go na karę śmierci, która została zamieniona przez Katarzynę II na dziesięcioletnie zesłanie do Ilimska. W czasie pobytu w Ilimsku napisał traktat filozoficzny O człowieku, jego śmiertelności i nieśmiertelności, w którym zbliżył się do monizmu materialistycznego, a także List o targu chińskim oraz Krótką opowieść o zdobyciu Syberii.
Gdy w 1796 roku zmarła Katarzyna II, Radiszczew został uwolniony przez Pawła I, który zezwolił mu na powrót do kraju. Zamieszkał, pod nadzorem policji, w majątku ojca w Niemcowie. W 1799 roku pozwolono mu odwiedzić ojca we wsi Wierchnieje Oblazowo, a w tym czasie napisał poemat Bowa. W 1801 roku, po wstąpieniu na tron Aleksandra I, uzyskał całkowite ułaskawienie i został powołany do prac nad reformą ustawodawczą. Pracując w Komisji Kodyfikacji Prawa, opracował wiele projektów aktów prawnych mających na celu poprawę sytuacji chłopów poddanych oraz ludzi pracy. Początkowo miał nadzieję, że komisja przychyli się do jego propozycji, jednak tak się nie stało. Zawiedziony napisał antydespotyczny poemat Pieśń historyczna. Jego projekty spotkały się z niechęcią ze strony zwolenników poddaństwa, co zaowocowało groźbą nowego zesłania na Sybir. Bojąc się reprymend, 24 września 1802 roku popełnił samobójstwo, zażywając truciznę.
Literatura o Radiszczewie
Radzieckie prace dotyczące filozofii Radiszczewa często wykazują daleko idącą tendencyjność i uproszczenia. Obiektywną i życzliwą ocenę Radiszczewa przedstawił natomiast emigracyjny historyk filozofii rosyjskiej Wasilij Zieńkowski w swojej książce Historia filozofii rosyjskiej. Szczegółowy rozdział na temat Radiszczewa zawiera także rozprawa Andrzeja Walickiego.
Przypisy
Bibliografia
Mikołaj Łosski: Historia filozofii rosyjskiej. Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki, 2000. ISBN 83-88524-00-3.
Iwan Szczipanow: Poglądy filozoficzne A. N. Radiszczewa. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 235–241. (pol.).
Andrzej Walicki: Zarys myśli rosyjskiej: Od Oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005. ISBN 83-233-1999-5.
