Aleksandr Puszkin

Aleksandr Siergiejewicz Puszkin

Aleksandr Siergiejewicz Puszkin (ros. Александр Сергеевич Пушкин; ur. 26 maja?/6 czerwca 1799 w Moskwie, zm. 29 stycznia?/10 lutego 1837 w Petersburgu) to rosyjski pisarz oraz jeden z głównych przedstawicieli romantyzmu rosyjskiego, obok Michaiła Lermontowa. Jest uznawany za klasyka literatury rosyjskiej i światowej, a także reformatora rosyjskiego języka literackiego. Był kamerjunkrem (młodszym szambelanem) cesarza Mikołaja I Romanowa.

Życiorys

Na rozwój Puszkina znaczący wpływ miały postacie jego przodków: stryj Wasilij Lwowicz Puszkin (1770–1830) oraz pradziadek, czarnoskóry Abisyńczyk Abram Hannibal, który trafił do Rosji jako niewolnik, ale dzięki swojej mądrości i odwadze zyskał przychylność cara Piotra I i otrzymał szlachectwo. Kolejną ważną osobą w jego życiu była niania, Arina Rodionowna Jakowlewa, która wprowadziła go w świat kultury oraz problemów chłopów pańszczyźnianych.

Początkowo Puszkin był kształcony przez francuskich guwernerów. W 1811 roku rozpoczął naukę w elitarnym Liceum w Carskim Siole (obecnie znane jako Puszkin), w pobliżu Petersburga. Jego pierwsze utwory, napisane w liceum, to dydaktyczno-satyryczne listy poetyckie, ody i elegie w stylu klasycystycznym i preromantycznym.

Po ukończeniu liceum w 1817 roku osiedlił się w Petersburgu, gdzie dołączył do grupy Arzamas, propagującej włączenie języka potocznego do poezji oraz nowych form literackich. Był również członkiem kółka literackiego „Zielona lampa”, związanym z dekabrystami.

Oburzony despotycznymi rządami Aleksandra I i Mikołaja I, pisał wiersze krytykujące carską tyranię i absolutyzm, takie jak Oda Wolność (napis. 1817, wyd. 1856), wiersz Do Czaadajewa (К Чаадаеву, 1818) oraz elegię Wieś (Деревня, 1819). Utwory te krążyły jedynie w odpisach i zostały opublikowane dopiero w latach pięćdziesiątych XIX wieku. Po publikacji tych wierszy, Czaadajew wysłał do Puszkina entuzjastyczny list. Jego antycarska działalność literacka doprowadziła do zsyłki poety na południe Rosji.

Przed wyjazdem z Petersburga Puszkin opublikował swój pierwszy poemat Rusłan i Ludmiła (Руслан и Людмила, 1820), który przyciągnął powszechną uwagę. Był to początek jego fascynacji bajronizmem, który wprowadził do literatury rosyjskiej. Kolejne utwory, które napisał podczas zsyłki to: Jeniec kaukaski (1822), Fontanna Bachczyseraju (Бахчисарайский фонтан, 1823) oraz Cyganie (Цыганы, 1824), wszystkie utrzymane w tym stylu.

Puszkin przebywał na zesłaniu najpierw w Kiszyniowie, a następnie w Odessie, na Kaukazie i Krymie. W tym czasie rozpoczął pracę nad poematem Eugeniusz Oniegin (Евгений Онегин), pisząc w latach 1823–1824 trzy pierwsze rozdziały. Napisał także słynne liryki, takie jak Sztylet (napis. 1821, wyd. 1856) i Więzień (nap. 1822, wyd. 1832).

Jesienią 1824 roku kara została złagodzona, a zsyłkę na południe Rosji zamieniono na odosobnienie w majątku matki Puszkina w miejscowości Michajłowskoje, blisko Pskowa. Tam powstała romantyczna tragedia Borys Godunow, ilustrująca walki o tron moskiewski na przełomie XVI i XVII wieku. Po stłumieniu powstania dekabrystów Puszkin został wezwany do Moskwy przez cara Mikołaja I. Głęboko przeżywał klęskę dekabrystów, co zaowocowało wierszami takimi jak W głębinie syberyjskich rud (1827) oraz Arion (1827). W 1827 roku, pod wpływem twórczości Waltera Scotta, napisał swoją pierwszą, niedokończoną powieść historyczną Murzyn Piotra Wielkiego (nap. 1827, wyd. 1837). Poświęcony Piotrowi I był również poemat historyczny Połtawa (1829).

Puszkin został uwolniony przez cesarza od zwykłej cenzury; odtąd cesarz osobiście cenzurował jego utwory, które Puszkin przesyłał do III. Oddziału Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mości lub bezpośrednio do władcy.

W 1831 roku, mieszkając w Bołdino pod Moskwą, ukończył poemat dygresyjny Eugeniusz Oniegin (wyd. fragmentarycznie w latach 1824–1831, całość w 1833). Dzieło to ukazuje obraz życia rosyjskiej szlachty na wsi i w mieście w pierwszej połowie XIX wieku. Tytułowy bohater, jak przystało na romantycznego protagonistę, jest pełen pesymizmu, przeżywa wewnętrzne sprzeczności i boleśnie uświadamia sobie bezsens życia.

Oprócz Eugeniusza Oniegina, w tym czasie napisał pięć nowel w zbiorze Opowieści świętej pamięci Iwana Piotrowicza Biełkina oraz cykl tzw. małych tragedii: Skąpy rycerz, Mozart i Salieri, Gość kamienny oraz Uczta podczas dżumy. Powstały również bajki dla dzieci, w tym znana na całym świecie wersja Bajki o rybaku i złotej rybce, a także Bajka o carze Sałtanie, Bajka o Popie i jego parobku Jełopie oraz Pan młody.

W lutym 1831 roku Puszkin poślubił Natalie Nikołajewną Gonczarową w moskiewskiej cerkwi Wielkie Wniebowstąpienie, a następnie przeniósł się do Petersburga, gdzie wciąż był pod specjalnym nadzorem policyjnym. Tam napisał wiersze Oszczercom Rosji (powstałe w związku z wzięciem Warszawy przez Rosjan) oraz Rocznica Borodina, które nawiązywały do powstania listopadowego w Polsce i rewolucji we Francji. Wiersze te spotkały się z licznymi kontrowersjami, w tym odpowiedzią Adama Mickiewicza w utworze Do przyjaciół Moskali.

Wkrótce powstała powieść Dubrowski (1832–1833), nowela Dama pikowa (1834) oraz powieść historyczna Córka kapitana (1833–1836), dotycząca buntu J. I. Pugaczowa, uważana za największy prozatorski utwór Puszkina.

W ostatnich latach życia poeta zwrócił się ku historii, tworząc obszerną Historię Pugaczowa (1834) oraz poemat historiozoficzny Jeździec miedziany (nap. 1833, wyd. 1837), zainspirowany Ustępem III części Dziadów Adama Mickiewicza.

W 1836 roku Puszkin uzyskał zgodę na wydawanie pisma literacko-społecznego Sowriemiennik, które redagował aż do swojej śmierci.

Rok później, w 1837 roku, w wyniku dworskiej intrygi, zmuszony był do pojedynku z francuskim emigrantem Georgesem d’Anthès, w obronie honoru żony. Ciężko ranny, zmarł dwa dni później, a jego pogrzeb odbył się w skromnym gronie na cmentarzu przyklasztornym w guberni pskowskiej. O intrygę oskarżony został Iwan Gagarin.

Prawnuczką Aleksandra Puszkina była Anastazja Michajłowna de Torby.

Stosunek Puszkina do Polski i Polaków

Po stłumieniu powstania dekabrystów Puszkin został wezwany do Moskwy przez cara Mikołaja I, gdzie poznał Adama Mickiewicza i przetłumaczył kilka jego wierszy, w tym Trzech Budrysów. W 1830 roku, po wybuchu powstania listopadowego, domagał się jak najszybszego stłumienia buntu przez armię rosyjską. W 1831 roku wyrażał potrzebę szybkiej reakcji na polski bunt, pisząc: Należy ich zdusić, powolność nasza jest męcząca. Dla nas bunt Polski to sprawa domowa, prastara, dziedziczna rozterka. W sierpniu 1831 roku napisał przesiąknięty szowinizmem wiersz Oszczercom Rosji, a we wrześniu, po upadku Warszawy, Rocznica Borodina.

Utwór ten był skierowany do francuskich parlamentarzystów oraz dziennikarzy i odnosił się do brutalnego stłumienia powstania listopadowego przez wojska rosyjskie. W listopadzie 2022 roku recytował go rosyjski minister spraw zagranicznych.

Tłumaczenia dzieł Puszkina na język polski

Twórczość Puszkina była wielokrotnie tłumaczona na język polski, w tym przez takich tłumaczy jak Adam Mickiewicz, Julian Tuwim, Jan Brzechwa, Mieczysław Jastrun, Adam Ważyk, Seweryn Pollak (m.in. wiersz Do * poświęcony Annie Kern) oraz Feliks Netz.

Upamiętnienia

• Miejscowość Puszkin (dawniej Carskie Sioło), gdzie uczęszczał do liceum dla dzieci szlachty.
• Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie, posiadające drugą co do wielkości rosyjską kolekcję sztuki po Ermitażu.
• Ulice poświęcone artyście znajdują się w Olsztynie i Przemyślu.

Pomniki

• Rosja:
  • Moskwa: ponad 10 pomników i popiersi, m.in. Pomnik Puszkina w Moskwie.
  • Petersburg: kilkanaście pomników i popiersi w parkach, na placach oraz stacjach metra, a także w pobliskim Carskim Siole (obecnie Puszkin).
• Białoruś:
  • Pomniki w Bobrujsku, Mińsku, Mohylewie, Witebsku, Homlu i Brześciu.
• Ukraina:
  • Ponad 60 pomników w większych miastach, m.in. w Odessie i Lwowie.
• Pomniki Puszkina znajdują się również w wielu stolicach krajów oraz w wielu miastach na całym świecie, m.in. w Bukareszcie, Budapeszcie, Sofii, Burgas, Belgradzie, Oslo, Weimarze, Düsseldorfie, Rzymie, Brukseli, Madrycie, na Rodos, w Delfach, Szanghaju, Seulu, Baku, Biszkeku, Kairze, Aleksandrii, Delhi, Hawanie, Meksyku, Waszyngtonie, Nowym Jorku, Quebecu i Montrealu.
• W 2022 i 2023 roku pomniki Puszkina zostały zdemontowane w Dnieprze, Kijowie, Tulczynie oraz Charkowie. Podobne działania miały miejsce w Żytomierzu, Kramatorsku i Czerniowcach.
• W 2023 roku pomnik Puszkina został usunięty z parku Kronvalda w Rydze, stolicy Łotwy.

Muzea Puszkina

Muzea poświęcone życiu i twórczości Puszkina znajdują się w Moskwie, Petersburgu, Nowogrodzie Wielkim, Kijowie, Kiszyniowie, Odessie, Gurzufie na Krymie (w domu gubernatora, w którym Puszkin mieszkał w 1820 roku), w Wilnie, Torżku, Aszchabadzie, Baku oraz na Słowacji w zamku w Brodzanach.

W literaturze

Powieść Leonida Grossmana z 1929 roku Zapiski d’Archiaca opowiada o ostatnich dniach Puszkina z perspektywy sekundanta jego przeciwnika, sugerując, że poeta zginął z powodu swojego liberalizmu, który był źle widziany w samodzierżawnej monarchii cesarza Mikołaja I. Po wojnie książka została wydana w Polsce pod tytułem Śmierć poety (1948, 1949).

Jan Paweł Kapliński w swoim utworze Re-fleksje porównuje styl swojego pisania do Puszkina.

Twórczość

Dramaty

• 1825 – Borys Godunow (ros. Борис Годунов) – romantyczna tragedia osnuta na tle wydarzeń w Rosji na przełomie XVI i XVII wieku.
• 1830 – Małe tragedie (ros. Маленькие трагедии):
  • Skąpy rycerz (ros. Скупой рыцарь)
  • Mozart i Salieri (ros. Моцарт и Сальери)
  • Gość kamienny (ros. Каменный гость)
  • Uczta podczas dżumy (ros. Пир во время чумы)

Poematy

• 1817–1820 – Rusłan i Ludmiła (ros. Руслан и Людмила) – baśniowy poemat; polskie tłumaczenie Jan Brzechwa
• Poematy południowe:
  • 1820–1821 – Jeniec Kaukazu (ros. Кавказский пленник)
  • 1821–1823 – Fontanna Bachczysaraju (ros. Бахчисарайский фонтан)
  • 1824 – Cyganie (ros. Цыганы) – polskie tłumaczenie Mirosław Dobrzański
  • 1828–1829 – Połtawa (ros. Полтава)
  • 1823–1832 – Eugeniusz Oniegin (ros. Евгений Онегин) – polskie tłumaczenie Adam Ważyk
  • 1833 – Jeździec miedziany (ros. Медный всадник) – polskie tłumaczenie Julian Tuwim

Bajki

• 1825 – Pan młody (ros. Жених) – bajka-ballada
• 1830 – Bajka o popie i jego parobku Jołopie (ros. Сказка о попе и о работнике его Балде) – polskie tłumaczenie Julian Tuwim
• 1831 – Bajka o carze Sałtanie (ros. Сказка о царе Салтане) – cykl bajek inspirowany rosyjską poezją ludową; polskie tłumaczenie Jan Brzechwa z 1951 i Andrzej Lewandowski z 2010
• 1833 – Bajka o rybaku i rybce (ros. Сказка о рыбаке и рыбке) – polskie tłumaczenie Julian Tuwim
• 1833 – Bajka o śpiącej królewnie i siedmiu junakach (ros. Сказка о мёртвой царевне и о семи богатырях) – polskie tłumaczenie Wanda Grodzieńska
• 1834 – Bajka o złotym koguciku (ros. Сказка о золотом петушке) – polskie tłumaczenie Stanisław Ulicki

Wiersze

• Wolność (ros. Вольность) – wiersz polityczny, za który Puszkin został w 1820 roku zesłany na południe Rosji.
• 1822 – Sztylet
• 1822 – Więzień
• Do *
• * (O nie, rozkoszy tej burzliwej ja nie cenię)
• Pielgrzym
• * (…Znowu odwiedziłem)
• Pieśni o Stieńce Razinie
• W głębinie syberyjskich rud

Proza

• 1827 – Murzyn Piotra Wielkiego (ros. Арап Петра Великого) – nieukończona powieść historyczno-biograficzna; polskie tłumaczenie Seweryn Pollak
• 1830 – Opowieści świętej pamięci Iwana Piotrowicza Biełkina (ros. Повести покойного Ивана Петровича Белкина) – cykl nowel:
  • Trumniarz (Гробовщик) – polskie tłumaczenie Seweryn Pollak
  • Wystrzał (Выстрел) – polskie tłumaczenie Seweryn Pollak
  • Panna włościanka (Барышня крестьянка) – polskie tłumaczenie Seweryn Pollak
  • Zamieć (Метель)
  • Poczmistrz (Станционный смотритель)
• 1830 – Historia wsi Goriuchino (ros. История села Горюхина)
• 1832–1833 – Dubrowski (ros. Дубровский) – nieukończona powieść o buncie chłopskim
• 1834 – Dama pikowa (ros. Пиковая дама) – polskie tłumaczenie Seweryn Pollak
• 1836 – Córka kapitana (ros. Капитанская дочка) – powieść historyczna o powstaniu Pugaczowa; polskie tłumaczenie Tadeusz Stępniewski
• Kirdżali – polskie tłumaczenie Seweryn Pollak

Polskie przekłady

Aleksander Puszkin: Dzieła wybrane. Przełożyli: Jan Brzechwa, Leo Belmont, Stanisław Ciesielczuk, Ignacy Despot-Zenowicz, Stanisław R. Dobrowolski, Wiktor Gomulicki, Mieczysław Jastrun, Jerzy Jędrzejewicz, Leopold Lewin, Adam Mickiewicz, Antoni Edward Odyniec, Leonard Podhorski-Okołów, Seweryn Pollak, Anatol Stern, Władysław Syrokomla, Włodzimierz Słobodnik, Marian Toporowski, Julian Tuwim, Adam Ważyk. Wyd. II. T. I: Wiersze. Warszawa: PIW, 1956. (pol.). Brak numerów stron w książce

Aleksander Puszkin: Dzieła wybrane. Przełożyli: Jan Brzechwa, Jerzy Ficowski, Wanda Grodzieńska, Mieczysław Jastrun, Seweryn Pollak, Włodzimierz Słobodnik, Anatol Stern, Stanisław Strumph-Wojtkiewicz, Julian Tuwim, Bogdan Zyranik. Wyd. II. T. II: Poematy i Baśnie. Warszawa: PIW, 1956. (pol.). Brak numerów stron w książce

Zawiera utwory: Rusłan i Ludmiła, Jeniec Kaukazu, Bracia Rozbójnicy, Fontanna Bakczysaraju, Cyganie, Graf Nulin, Połtawa, Tazyt, Domek w Kołomnie, Jeździec Miedziany, Bajka o popie i jego parobku Jołopie, Bajka o carze Sałtanie, Bajka o rybaku i rybce, Bajka o śpiącej królewnie.

Aleksander Puszkin: Dzieła wybrane. Przełożył: Adam Ważyk. Wyd. II. T. III: Eugeniusz Oniegin. Warszawa: PIW, 1956. (pol.). Brak numerów stron w książce

Aleksander Puszkin: Dzieła wybrane. Przełożyli: Seweryn Pollak, Anatol Stern, Marian Toporowski. Wyd. II. T. IV: Utwory dramatyczne. Warszawa: PIW, 1956. (pol.). Brak numerów stron w książce

Zawiera utwory: Borys Godunow, Skąpy rycerz, Mozart i Salieri, Gość kamienny, Uczta podczas dżumy, Rusałka, Sceny z czasów rycerskich.

Aleksander Puszkin: Dzieła wybrane. Przełożyli: Seweryn Pollak, Tadeusz Stępniewski. Wyd. II. T. V: Opowieści. Warszawa: PIW, 1956. (pol.). Brak numerów stron w książce

Zawiera utwory: Murzyn Piotra Wielkiego, Romans w listach, Opowieści śp. Iwana Pietrowicza Biełkina, Historia wsi Goriuchino, Rosławlew, Dubrowski, Dama pikowa, Kirdżali, Noce egipskie, Córka kapitana.

Przypisy

Bibliografia

Źródła w języku angielskim

• Aleksandr Pushkin, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2014-02-28] (ang.).
• Biografia Puszkina i informacja o jego pochówku na portalu Find A Grave. [dostęp 2014-02-28]. (ang.).

Źródła w języku rosyjskim

• Biografia Puszkina na portalu Peoples.ru. [dostęp 2014-02-28]. (ros.).
• Biografia Puszkina na portalu Chronos. [dostęp 2014-02-28]. (ros.).
• Biografia Puszkina na portalu Krugoswiet. [dostęp 2014-02-28]. (ros.).

Źródła w języku polskim

• Puszkin Aleksandr S., [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2014-02-13].

Linki zewnętrzne

• Zbiór wierszy
• Kilka innych wierszy. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
• Aleksander Puszkin – zbiór polskich przekładów utworów poety.
• Dzieła Aleksandra Puszkina w bibliotece Polona.