Aleksandr Parvus, a właściwie Aleksander Izrael Łazariewicz Helphand (ur. 27 sierpnia?/8 września 1867 w Berezynie, zm. 12 grudnia 1924 w Berlinie) – był działaczem rosyjskiego i niemieckiego ruchu socjalistycznego.
Życiorys
Urodził się w rodzinie żydowskiego rzemieślnika. Młodzieńcze lata spędził w Odessie, a następnie udał się na studia do Szwajcarii, gdzie w 1891 roku uzyskał doktorat z filozofii. Osiedlił się w Niemczech, gdzie pracował jako dziennikarz. Związał się z rosyjskim środowiskiem socjaldemokratycznym i brał udział w wydawaniu ich czasopisma „Iskra”. W 1902 roku, współpracując z Julianem Marchlewskim, założył i został właścicielem wydawnictwa Dr J. Marchlewski und Co. Verlag Slavischer und Nordischer Literatur, które publikowało literaturę w języku rosyjskim, polskim i niemieckim, w tym dzieła Maksima Gorkiego i Stefana Żeromskiego. Wydawnictwo działało do 1905 roku, wydając około 50 tytułów. W Monachium, jesienią 1904 roku, poznał Lwa Trockiego, inspirując go do przemyślenia koncepcji permanentnej rewolucji.
W czasie rewolucji 1905 roku, wspólnie z Trockim, przybył do Rosji, gdzie po rozwiązaniu Rady Delegatów Robotniczych w Petersburgu (na czele której stał Trocki) został w 1906 roku skazany na trzy lata zesłania w Kraju Turuchańskim, jednak udało mu się uciec do Niemiec. Już w 1906 roku pojawił się jego biogram w encyklopedii Brockhausa i Efrona. Zajął się także działalnością biznesową, gromadząc majątek na handlu z Turcją oraz z neutralnymi krajami skandynawskimi w okresie I wojny światowej. Stał się również współpracownikiem niemieckich służb specjalnych.
Po rewolucji lutowej w 1917 roku był pomysłodawcą i organizatorem transportu Lenina ze Szwajcarii przez Niemcy i Szwecję do Rosji. Finansował przygotowania do bolszewickiego zamachu stanu w Rosji. Po upadku cesarstwa niemieckiego mieszkał w szwajcarskim Wädenswild, skąd kierował swoim wydawnictwem. W latach 20. wrócił do Niemiec, a ostatnie lata życia spędził w swojej rezydencji na wyspie Schwanenwerder w Berlinie. Na końcu swojego życia opublikował wspomnienia, w których krytykował politykę bolszewików. Został pochowany na cmentarzu Tolkewitz w Dreźnie.
Działalność Aleksandra Helphanda została przedstawiona w rosyjskim filmie dokumentalnym z 2004 roku pt. Kto opłacił Lenina: Tajemnica wieku.
Przypisy
Bibliografia
Winfried B. Scharlau, Zbynek A. Zeman, The Merchant of Revolution: The Life of Alexander Israel Helphand (Parvus), 1867-1924. Londyn-Nowy Jork-Toronto 1965, Wyd. Oxford University Press; wydanie rosyjskie: Земан З., Шарлау В. Парвус – купец революции, Нью-Йорк 1991, wyd. Телекс, 1991 wersja elektroniczna.
Александр Парвус, Израиль Гельфанд, portal Hrono.ru.
Elisabeth Heresch, Sprzedana rewolucja. Jak Niemcy finansowały Lenina, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2010.
