Aleksandr Michajłowicz Orłow
Aleksandr Michajłowicz Orłow (ros. Александр Михайлович Орлов, właściwie Lejba Łazariewicz Feldbin, ros. Лейба Лазаревич Фельдбин; ur. 9 sierpnia?/21 sierpnia 1895 w Bobrujsku, zm. 25 marca 1973 w Cleveland) był majorem bezpieczeństwa państwowego ZSRR (1935), posługującym się pseudonimem w NKWD Lew Łazariewicz Nikolski (ros. Лев Лазаревич Никольский). Pełnił funkcję rezydenta INO NKWD w Hiszpanii w czasie wojny domowej (1936–1938). Po wezwaniu na spotkanie z przedstawicielem INO w trakcie wielkiej czystki, przewidując uprowadzenie oraz egzekucję, zdecydował się na ucieczkę do USA, zabierając ze sobą dokumenty oraz fundusze rezydentury NKWD. Jest autorem wspomnień, które ujawniają kulisy wielkiej czystki, opublikowanych po śmierci Stalina w 1953 roku.
Życiorys
Urodził się jako Lejba (Lew) Łazariewicz Feldbin w żydowskiej rodzinie, gdzie jego ojciec pracował jako leśnik. Od szesnastego roku życia dorabiał jako korepetytor. W 1915 roku ukończył szkołę średnią w Moskwie, a w 1916 roku rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Moskiewskiego oraz w Łazariewskim Instytucie Języków Wschodnich. W tym samym roku został powołany do armii rosyjskiej, gdzie służył jako szeregowy w 104 pułku piechoty na Uralu. Na początku 1917 roku przeniesiono go do batalionu studenckiego w Carycynie, do którego trafili „elementy nieprawomyślne”.
Po rewolucji lutowej i obaleniu caratu ukończył szkołę podchorążych. Wstąpił do Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, gdzie należał do frakcji internacjonalistów, a później do socjaldemokratów „niezależnych”, kierowanej przez Sołomona Łozowskiego.
Po przewrocie bolszewickim (rewolucji październikowej) pracował jako urzędnik i nauczyciel na prowincji. W 1919 roku dołączył do Armii Czerwonej, gdzie został przydzielony do kontrwywiadu (ros. Oсобый отдел – Wydział Specjalny) 12 Armii, pełniąc rolę śledczego w Kijowie. W maju 1920, podczas ofensywy Wojska Polskiego i armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, przystąpił do RKP(b). Został szefem kontrwywiadu 12 Armii, organizując grupy dywersyjne na tyłach Wojska Polskiego oraz walcząc z powstańcami ukraińskimi.
Od grudnia 1920 roku był naczelnikiem wydziału śledczo-agenturalnego Czeka w guberni archangielskiej, gdzie odpowiadał za filtrację oficerów Białej Armii w obozach koncentracyjno-filtracyjnych na północy ZSRR.
Od lipca 1921 roku pełnił funkcję prokuratora w najwyższym trybunale przy WCiK, a od stycznia 1923 roku był prokuratorem Kolegium Karno-Kasacyjnego Sądu Najwyższego RFSRR. Po ukończeniu kursów prawoznawczych na Uniwersytecie Moskiewskim, w maju 1924 roku objął stanowisko kierownika wydziału w Departamencie Finansowym OGPU, a następnie został zastępcą szefa departamentu, a później naczelnikiem ochrony pogranicza garnizonu Suchumi.
W 1926 roku został przeniesiony do INO OGPU (wywiadu zagranicznego). Początkowo był rezydentem w Paryżu, ukrywając się jako urzędnik misji handlowej ZSRR we Francji, a w 1928 roku przeniesiono go do berlińskiej rezydentury INO, gdzie działał jako radca handlowy poselstwa ZSRR w Republice Weimarskiej. W 1930 roku wrócił do ZSRR, obejmując funkcję naczelnika VII wydziału (wywiad gospodarczy) INO OGPU. W 1932 roku, podczas krótkiej misji w USA, zdobył amerykański paszport na nazwisko Williama Holdina. Z tym paszportem został wysłany wiosną 1933 roku do Paryża jako nielegał, mający rozpracować francuskie Deuxieme Bureau. Jednak wiosną 1934 roku, po rozpoznaniu przez byłego pracownika sowieckiej misji handlowej, musiał opuścić Francję. 15 lipca 1934 roku przeniesiono go do Londynu, gdzie jako rezydent INO kierował Kimem Philbym, który został zwerbowany krótko wcześniej. Pod koniec października 1935 roku, po powrocie do ZSRR, formalnie mianowano go zastępcą szefa wydziału transportowego GUGB NKWD, chociaż faktycznie nadal działał w INO, koordynując działania piątki z Cambridge.
Po wybuchu wojny domowej w Hiszpanii, we wrześniu 1936 roku, pod przykrywką funkcji attaché politycznego w ambasadzie ZSRR w Madrycie, został skierowany jako rezydent NKWD w Republice Hiszpańskiej oraz głównym doradcą do spraw bezpieczeństwa wewnętrznego i kontrwywiadu przy rządzie republikańskim.
W październiku 1936 roku nadzorował transport złota z rezerw Banku Narodowego Hiszpanii do ZSRR. Pomoc ZSRR dla republikańskiej Hiszpanii była bowiem w pełni odpłatna, łącznie wynosząc ponad 1,5 miliarda peset. Rząd republikański zapłacił za dostawy broni i doradców wojskowych z ZSRR, wysyłając 510 ton złota (ponad dwie trzecie czwartego na świecie zapasu złota banku centralnego) o wartości 574 milionów dolarów ówczesnych (ekwiwalent około 21,5 miliarda USD w 2014 roku). Złoto zostało przewiezione w ciągu trzech nocy ze skarbca w Madrycie do portu w Cartagenie przez sowieckich czołgistów w hiszpańskich mundurach. 26 października 1936 roku wysłano je sowieckim statkiem do Odessy, gdzie 7900 skrzyń ze złotem przybyło 6 listopada 1937 roku i zostało przewiezione specjalnym pociągiem do Moskwy. Operację, przeprowadzoną na osobisty rozkaz Stalina, nadzorował Orłow. Gdy hiszpańskie zapasy złota się wyczerpały w listopadzie 1938 roku, zaprzestano również dostaw sowieckiego sprzętu wojennego dla Republiki Hiszpańskiej.
Gdy tylko statek ze złotem dotarł do Odessy, dziennik „Prawda” opublikował informację, że starszy major bezpieczeństwa państwowego Nikolski (pseudonim operacyjny Orłowa w NKWD, któremu nadano awans) został odznaczony Orderem Lenina za wypełnienie „ważnego zadania państwowego”.
Jako rezydent NKWD w Hiszpanii, Orłow odpowiadał za działania wywiadu i kontrwywiadu, w tym organizację tajnej policji oraz działalność bojówek podporządkowanej Kominternowi Gwardii Szturmowej. Nadzorował również dostawy na front. W maju 1937 roku osobiście nadzorował usunięcie premiera Republiki Hiszpańskiej Francisco Largo Caballero, zastępując go marionetką Moskwy Juana Negrína, a następnie masowe aresztowania i egzekucje członków republikańskich ugrupowań antystalinowskich, przede wszystkim POUM. Jest również odpowiedzialny za uprowadzenie i zamordowanie Andreu Nina.
W kilka dni po sformowaniu rządu przez Juana Negrina, Orłow zaczął postępować tak, jakby uważał Hiszpanię za kraj satelicki. Pojawił się w głównej kwaterze bezpieczeństwa i zażądał od pułkownika Ortegi, którego potraktował jak podwładnego, podpisania nakazów aresztowania członków Komitetu Wykonawczego POUM.
16 czerwca 1937 roku Negrin zdelegalizował POUM i nakazał aresztowanie członków jej Komitetu Wykonawczego. Tego dnia Andreu Nin został wezwany na przesłuchanie przez policję. Na polecenie Orłowa został przesłuchiwany i torturowany przez Ricarda Burillo i Ernő Gerő. Ponieważ, mimo tortur, nie podpisał żadnej deklaracji ani nie potwierdził zarzutów wobec jego partii, został skrytobójczo zamordowany.
Orłow, przy wsparciu sowieckich kadr, zorganizował sześć szkół dywersyjno-sabotażowych, które wyszkoliły co najmniej 1000 dywersantów. Pod koniec 1937 roku, w tajemnicy przed władzami Republiki, zorganizował szkołę wywiadu NKWD pod kryptonimem Budowa (ros. Строительство). Do szkoły rekrutowano kandydatów na żołnierzy Brygad Międzynarodowych, a po przeszkoleniu byli oni przerzucani przez Francję na cały świat, korzystając z paszportów odbieranych im po przybyciu do Hiszpanii. W tym czasie Orłow zwerbował Morrisa Cohena, przyszłego sowieckiego szpiega atomowego, prowadzonego później przez Rudolfa Abla. Orłow kierował także działalnością Kima Philby’ego, który był wówczas korespondentem wojennym „The Times” przy rządzie frankistowskim w Burgos.
Kim Philby scharakteryzował Orłowa we wspomnieniach „My Silent War” (1969) w następujący sposób:
Był osobą energiczną, a nawet bym powiedział, desperacko energiczną. Wszędzie chodził uzbrojony – było to prawdopodobnie wynikiem jego niespożytej energii i ekstrawagancko-romantycznej postawy wobec zawodu. Czasami Orłow nosił pod płaszczem nawet pistolet maszynowy.
Ucieczka i pobyt w USA
W lipcu 1938 roku otrzymał rozkaz wyjazdu do Antwerpii w celu spotkania z wysłannikiem Centrali Siergiejem Szpigelglasem na pokładzie sowieckiego parowca „Swir”. Obawiając się uprowadzenia do Moskwy i egzekucji w ramach aresztowań starych funkcjonariuszy NKWD przez ekipę Nikołaja Jeżowa, zdecydował się na ucieczkę przez Francję i Kanadę do USA, zabierając ze sobą żonę i córkę, a także archiwum oraz 68 000 dolarów z kasy rezydentury, posługując się zdobytym w 1932 roku paszportem amerykańskim. W USA osiedlił się w Cleveland pod nazwiskiem Igora Konstantinowicza Berga, pozostając nieznany FBI aż do 1953 roku, utrzymując się z przywiezionych środków.
Na początku 1953 roku, krótko przed śmiercią Stalina, opublikował w magazynie „Life” cykl artykułów, które wkrótce zostały wydane w Nowym Jorku jako książka „The Secret History of Stalin’s Crimes” (pol. Tajna historia zbrodni Stalina). Książka ta opisuje wydarzenia prowadzące do wielkiego terroru lat 1936-1939 i ujawnia kulisy wielkiej czystki, które Orłow znał osobiście lub z bezpośrednich przekazów. Jednym z jego informatorów miał być Paweł Alliłujew, szwagier Stalina, który służył pod kierownictwem Orłowa w Niemczech w latach 20.
Książka Orłowa została przetłumaczona na wiele języków. Po szerokim ujawnieniu części archiwów sowieckich podczas pieriestrojki (od 1986 roku), a szczególnie po rozpadzie ZSRR (1991 roku), informacje w niej zawarte zostały w dużej mierze potwierdzone jako autentyczne. Publikacje Orłowa w „Life” wywołały szok u dyrektora FBI J. Edgara Hoovera, który nie zdawał sobie sprawy z piętnastoletniego pobytu byłego wysokiego funkcjonariusza wywiadu NKWD w Stanach Zjednoczonych.
W 1962 roku Orłow opublikował swoją drugą książkę: „A Handbook of Intelligence and Guerilla Warfare” – podręcznik zasad kontrwywiadu i wojny partyzanckiej, który jednak nie wywołał już takiego rezonansu jak jego pierwsza publikacja.
W 1938 roku, opuszczając rezydenturę, Orłow miał pozostawić w ambasadzie ZSRR w Paryżu osobisty list do Stalina, w którym ostrzegał dyktatora, że w przypadku zamachu na jego życie lub życie jego rodziny ujawni całą swoją wiedzę na temat operacji specjalnych OGPU/NKWD na Zachodzie. Według Orłowa, jeszcze przed wyjazdem do Hiszpanii osobiście znał Stalina, który nadał mu pseudonim Orłow.
W równoległym liście do szefa NKWD Nikołaja Jeżowa Orłow miał napisać:
Moim jedynym celem teraz jest przetrwanie. Chcę dbać o córkę, dopóki nie stanie się pełnoletnia. Nigdy nie zapominajcie, że nie jestem zdrajcą ani wobec partii, ani wobec ojczyzny. Nikt nigdy nie skłoni mnie do zdrady sprawy proletariatu i interesów Związku Radzieckiego. Z chęcią opuściłem rodzinny kraj, jak ryba wodę, ale zbrodnicza działalność kryminalistów wyrzuciła mnie poza nawias, jak rybę na lód. Zostałem pozbawiony nie tylko ziemi ojczystej, ale także prawa do życia i oddychania powietrzem, które przysługuje obywatelom radzieckim. Jeśli zostawicie mnie w spokoju, nigdy nie zrobię niczego szkodliwego dla partii czy Związku Radzieckiego.
Jako długoletni funkcjonariusz OGPU/NKWD osobiście współtworzył te instytucje i wiedział, jak działają. Pomimo wielokrotnych przesłuchań przez FBI i inne amerykańskie służby specjalne po 1953 roku, dostarczył informacje o funkcjonowaniu sowieckich służb specjalnych, jednak nigdy nie ujawnił tożsamości zwerbowanych przez siebie lub prowadzonych agentów sowieckich – w tym Kima Philby’ego i całej piątki z Cambridge. W związku z tym w 1964 roku KGB zrezygnowało z oskarżeń wobec Orłowa o zdradę, gdyż wszyscy znani mu agenci kontynuowali swoją działalność po 1953 roku, aż do ich wycofania w 1963 roku w granice ZSRR. W 1969 i 1971 roku miał się również spotkać z wysłannikami KGB.
W ZSRR pierwsza publikacja na temat Orłowa została dopuszczona do druku przez cenzurę dopiero w 1990 roku, w gazecie „Труд” (20/21 grudnia 1990).
Rodzina
Żona Maria Władysławowna Rożniecka (1903–1971), córka Weronika (1922–1949). Jego kuzynem był Zinowij Kacnelson.
Odznaczenia
Odznaczony Orderem Lenina (1936) oraz Orderem Czerwonego Sztandaru.
Przypisy
Bibliografia, linki
Robert Conquest, The Great Terror (1968), wydanie uzupełnione: The Great Terror: A Reassessment (1990), ISBN 0-19-505580-2; wydanie polskie: Wielki Terror (1997), ISBN 83-902063-9-0.
Walter Kriwicki, In Stalin Secret Service London 1939, wyd. polskie „W tajnej służbie Stalina” Warszawa 2002, ISBN 83-85852-69-7.
Александр Михайлович Орлов na portalu hrono.ru
Orłów Aleksandr mjr (1895–1973), [w:] Norman N. Polmar, Thomas B.T.B. Allen, Księga szpiegów. Encyklopedia, Halina H. Białkowska (tłum.), Warszawa: Wyd. Magnum, 2000, s. 427–428, ISBN 83-85852-27-1, OCLC 749358210.
Paweł Wieczorkiewicz, Łańcuch śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937-1939, Warszawa 2001, Wydawnictwo Rytm, ISBN 83-88794-71-X.
Aleksandr Orłow, The Secret History of Stalin’s Crimes, Nowy Jork 1953;
Alexander Orlov, The Theory and Practice of Soviet Intelligence. cia.gov. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-26)].
Александр Орлов, Тайная история сталинских преступлений – wersja elektroniczna (język rosyjski).
Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartošek, Jean-Louis Margolin, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, ISBN 83-7180-326-5.
John J. Costello, Deadly Illusions, Oleg O. Tsarev, wyd. 1st American ed, Nowy Jork: Crown, 1993, ISBN 0-517-58850-1, OCLC 26721362. Brak numerów stron w książce.
