Aleksandr Mienszykow

Aleksandr Daniłowicz Mienszykow

Aleksandr Daniłowicz Mienszykow (ros. Александр Данилович Меншиков, ur. około 1672, zm. 12 lub 23 listopada 1729 w Bieriozowie, obecnie Bieriozowo k. Tiumienia) był rosyjskim hrabią, księciem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego od 1705 roku, feldmarszałkiem, a także generalissimus w 1727 roku. Był bliskim współpracownikiem cara Piotra I Wielkiego oraz faworytem Katarzyny I.

Pochodzenie

Mienszykow przyszedł na świat około 1672 roku. Jego przeciwnicy twierdzili, że jego ojciec pochodził z nizin społecznych – możliwe, że był synem stajennego, sprzedawcy pierogów lub parobka pracującego na barkach. Jednak najprawdopodobniej wywodził się z drobnej szlachty i miał polskie korzenie. Jako dziecko spędzał czas na ulicach Moskwy, sprzedając mięsne pierożki. Chociaż był analfabetą, wyróżniał się inteligencją, sprytem i ambicją.

Po zdobyciu wpływów u cara, nie tolerował żartów na temat swojego pochodzenia; był agresywny i bił tych, którzy naśmiewali się z jego niskiego statusu.

Doradca Piotra Wielkiego

Franz Lefort, pierwszy faworyt cara Piotra, dostrzegł w Mienszykowie siłę woli i prezencję, co doprowadziło do jego przyjęcia do służby carskiej jako ordynans. To miało miejsce w 1686 roku. Zgodnie z inną teorią, sam car zauważył Aleksandra na moskiewskim bazarze i zaproponował mu współpracę. Piotr nazywał go Aleksaszką.

Po śmierci Leforta w 1699 roku, Mienszykow stał się głównym faworytem i zaufanym cara. Po śmierci Leforta, Piotr powiedział o Mienszykowie, że zyskał mu drugą rękę – złodziejsko, ale pewną. Uczestniczył w podróżach cara po Rosji i poza jej granicami. W 1706 roku, po śmierci marszałka Fiodora Gołowina, jego władza jeszcze bardziej się zwiększyła. Rok później objął urząd gubernatora Petersburga. Przeciwnicy nazywali go pogardliwie „księciem z błota”.

Pomimo bycia skorumpowanym ignorantem, zdołał zdobyć zaufanie cara, doskonale musztrując i dowodząc armią. Tak jak car pracował w stoczniach w Amsterdamie i znał podstawowe słowa w języku holenderskim i niemieckim. Do cara zwracał się „Min Herz”. Brał czynny udział w kampanii wokół Azowa (1695–1696). W 1703 roku, jako gubernator Ingiermanlandii, kierował budową Sankt-Petersburga, Kronsztadu oraz stoczni na rzekach Newa i Świr. W czasie wojny północnej (1700–1721) dowodził piechotą i kawalerią, organizując okrążenia twierdz i ich szturmy, wykazując się odwagą i zimną krwią. Odniósł szereg zwycięstw nad Szwedami, m.in. 18 października 1706 roku pod Kaliszem oraz 2 listopada 1708 roku pod Baturinem. Po zastąpieniu gen. Ogilvy jako naczelnym dowódcą armii nękającej Szwedów (Karol XII) w 1708 roku, uczestniczył w bitwie pod Hołowczynem oraz w zwycięstwie wojsk rosyjskich pod Połtawą (27 czerwca 1709), co zaowocowało otrzymaniem buławy marszałkowskiej. Dowodząc lewym skrzydłem, rozbił korpus generała Rossa, co przyczyniło się do zwycięstwa wojsk rosyjskich. 30 czerwca 1709 roku zmusił wycofujących się Szwedów do kapitulacji. W latach 1709–1713 dowodził wojskami rosyjskimi w Polsce, Kurlandii, na Pomorzu i w Holsztynie. Od 1714 roku zarządzał zdobytymi na Szwedach ziemiami włączonymi do Imperium Rosyjskiego (ziemie Nadbałtyckie) oraz dochodami państwa w tym rejonie.

W czasie nieobecności Piotra I w Sankt-Petersburgu, Mienszykow kierował Imperium.

Przez pewien okres zajmował się wychowaniem carewicza Aleksego, wobec którego był bardzo surowy. 25 czerwca 1718 roku był jednym z członków trybunału, który skazał carewicza na śmierć za zdradę. Dzień później odwiedził skazańca w celi, podobnie jak car. Carewicz zmarł w wyniku ran zadanych mu podczas tortur lub został zabity przez ojca.

Z czasem do cara zaczęły docierać informacje o chciwości, korupcji i frywolności Mienszykowa. Ich relacje uległy znacznemu ochłodzeniu w 1724 roku.

Małżeństwo

Aleksandr od 1698 roku utrzymywał romans z Darią Arseniewą, dwórką carówny Natalii Aleksiejewnej. Od 1703 roku żyli razem, jednak dopiero 18 sierpnia 1706 roku w Kijowie odbył się ich ślub.

Inną ważną kobietą w życiu Aleksandra była Marta Skawrońska, którą poznał na początku XVIII wieku. Zatrudnił ją jako praczkę; wcześniej służyła u Borysa Szeremietiewa. Marta była jego kochanką, jednak w październiku 1703 roku zainteresował się nią także sam car. Ich znajomość przerodziła się w stały związek, a ślub Piotra i Katarzyny (które imię przyjęła po przejściu na prawosławie) odbył się w lutym 1712 roku.

Piotr i Aleksandr często podróżowali razem, wraz ze swoimi żonami.

Tytuły

W 1702 roku, wspierany przez cara, cesarz Leopold I nadał mu tytuł hrabiego, a trzy lata później został księciem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.

W 1703 roku otrzymał tytuł kawalera rosyjskiego Orderu św. Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania. Z tej okazji car zorganizował huczną uroczystość dla swojego doradcy.

W 1705 roku król Polski August II Sas nadał mu Order Orła Białego.

W 1706 roku został księciem Ingrii – był to pierwszy tytuł książęcy nadany bezpośrednio przez cara Rosji.

W 1710 roku król Danii Fryderyk IV przyznał Aleksandrowi Order Słonia. W 1713 roku z rąk króla Prus Fryderyka Wilhelma I otrzymał Order Czarnego Orła.

W latach 1718–1724 oraz 1726–1727 pełnił funkcję prezydenta Kolegium Wojennego.

Faworyt cesarzowej

W listopadzie 1724 roku cesarz poważnie zachorował. Na łożu śmierci czuwała przy nim Katarzyna, która prosiła go o przebaczenie Mienszykowowi. W połowie 1724 roku Mienszykow wpadł w niełaskę Piotra z powodu romansu z cesarzową oraz korupcji. Umierający Piotr wybaczył swojemu wieloletniemu doradcy. Piotr Wielki zmarł 25 stycznia 1725 roku, nie wyznaczając następcy, co doprowadziło do sporu o sukcesję. Roszczenia do korony miały córki Piotra I i Katarzyny: Anna i Elżbieta. Pretendentkami do rządów były również trzy córki Iwana V: Katarzyna, Anna i Praskowia. Naturalnym kandydatem na tron był jedyny żyjący mężczyzna z dynastii Romanowów, Piotr (syn carewicza Aleksego).

Rody Dołgorukowów i Golicynów starały się osadzić na tronie Piotra Aleksiejewicza. Książę Mienszykow popierał kandydaturę Katarzyny. Wdowie po cesarzu sprzyjał także Piotr Tołstoj. Gwardia natychmiast poparła tę decyzję, a feldmarszałek Stiepan Apraksin obwołał Katarzynę cesarzową.

Po ogłoszeniu Katarzyny cesarzową, rzeczywista władza w kraju przeszła w ręce Mienszykowa, który przewodniczył Najwyższej Tajnej Radzie. Pojawiły się plotki o zamiarze Katarzyny poślubienia swojego faworyta, jednak do tego nigdy nie doszło. Za granicą mówiono o wspólnej dyktaturze cesarzowej i jej faworyta, podkreślając ich niskie pochodzenie oraz wspólne osiągnięcia w władzy. Aleksandra powszechnie nazywano niekoronowanym carem lub pół-carem.

Mienszykow osobiście nadzorował przygotowania do ślubu cesarzówny Anny Piotrownej z Karolem Fryderykiem. W 1726 roku doradził Katarzynie zawarcie sojuszu z Austrią, co zaowocowało nadaniem mu przez cesarza Karola VI tytułu księcia Rzeszy.

Władza i bogactwo Mienszykowa były tak ogromne, że budziły zazdrość u innych dworzan i polityków. Zyskał dowodzenie nad wojskiem i udał się do Kurlandii, gdzie sam ogłosił się księciem. Kilkukrotnie próbowano pozbawić go wpływów, oskarżając go o morderstwo Piotra Wielkiego oraz Aleksego Piotrowicza, jednak za czasów rządów Katarzyny Aleksandr był bezpieczny.

W kwietniu 1727 roku Katarzyna zachorowała na tyle poważnie, że sporządziła testament. Mienszykow czuwał przy cesarzowej. Pod jego wpływem Katarzyna wyznaczyła na swojego dziedzica niespełna 12-letniego Piotra Aleksiejewicza, pomijając swoje córki. Nowy cesarz miał poślubić Marię, córkę Aleksandra. W ten sposób książę miał sprawować władzę w Rosji jeszcze przez kilka lat, aż do pełnoletności swojego przyszłego zięcia. Anna i Elżbieta błagały matkę, aby zmieniła decyzję, ale umierająca cesarzowa, z wdzięczności wobec swojego faworyta, nie chciała ustąpić.

Piotr Tołstoj zebrał swoich zwolenników, m.in. Antona Dewiera i Andrieja Uszakowa, i planował zabić Aleksandra, jednak ten ubiegł ich i uwięził za zgodą umierającej Katarzyny. Cesarzowa zmarła 6 maja 1727 roku o godzinie 9 wieczorem. Nie powtórzył się spór o sukcesję sprzed dwóch lat, ponieważ Aleksandr zastraszył wszystkich swoich przeciwników. Cesarzem został Piotr II.

Pod rządami Piotra II

Tuż po pogrzebie Katarzyny odbyły się zaręczyny 16-letniej Marii i młodszego o 4 lata cesarza. Marię zaczęto tytułować Jej Cesarską Wysokością. Do Najwyższej Tajnej Rady dołączyły Anna i Elżbieta oraz mąż pierwszej z nich, Karol Fryderyk, jednak Mienszykow wciąż miał decydujący głos i zachowywał się despotycznie.

Anna Piotrowna i jej mąż zaczęli otwarcie krytykować Aleksandra oraz jego wszechwładzę. Aby zabezpieczyć się przed ewentualnym buntem starszej z córek Piotra Wielkiego i Katarzyny, wypłacił małżeństwu ponad milion florenów i zachęcił ich do opuszczenia Rosji.

Mienszykow, jako quasi-regent, wprowadził na dwór cesarski styl europejski oraz nakazał usunąć kamienne słupy, na których wisiały ciała skazańców, zabraniając takich praktyk. Zamierzał zlikwidować Tajną Radę, uznając ją za zbędny organ hamujący jego działania w przypadku władzy absolutnej.

Jego swoboda w rządzeniu była powszechnie widoczna, co coraz bardziej irytowało rody Dołgorukowów, Golicynów i Tołstojów, a także samego cesarza. Dodatkowo książę okradał państwowy skarbiec.

Upadek i śmierć

Książę był nazywany przez wrogów deprawatorem, zbrodniarzem i złodziejem państwowych pieniędzy. Większość dworzan spiskowała przeciwko niemu. Cesarz, który lekceważył swoją narzeczoną, córkę Mienszykowa, ogłosił publicznie, że nie zamierza brać ślubu przed ukończeniem 25 roku życia.

Aleksandr zachorował poważnie w sierpniu 1727 roku. Miesiąc później wyzdrowiał, ale było już za późno. 7 września 1727 roku Mienszykow został oskarżony o zdradę ojczyzny na rzecz Szwecji. 8 września 1727 roku Piotr II podpisał nakaz aresztowania księcia. O łaskę dla Aleksandra błagały kolejno przed cesarzem, wicekanclerzem Borysem Golicynem oraz Andriejem Ostermannem jego żona, szwagierka i córki, jednak bezskutecznie. 9 września 1727 roku Mienszykow został pozbawiony tytułów, a jego majątek skonfiskowano. Został zesłany z rodziną do Bieriozowa na Syberii.

Na dworze cesarskim zabroniono wspominać o Marii Mienszykowej. W marcu 1728 roku Piotr II wydał ukaz dotyczący przestępstw popełnionych przez Mienszykowa, jednocześnie podkreślając swoje miłosierdzie, że nie skazał go na śmierć. W Europie przyjęto z zaskoczeniem upadek wieloletniego faworyta dwóch władców Rosji.

Warunki na Syberii były bardzo trudne. Aleksandr został wdowcem w drodze na zesłanie. Sam zmarł w listopadzie 1729 roku. Miesiąc później zmarła niedoszła cesarzowa Maria. Piotr II zmarł w styczniu 1730 roku.

Po kilku latach, podczas rządów cesarzowej Anny Iwanowny, uwolniono pozostałe przy życiu dzieci Aleksandra: syna oraz młodszą córkę. Jego prawnukiem był admirał Aleksandr Mienszykow.