Aleksandr Wasiljewicz Kołczak (ros. Александр Васильевич Колчак; ur. 4 listopada?/16 listopada 1874 w Petersburgu, zm. 7 lutego 1920 w Irkucku) był rosyjskim oficerem marynarki wojennej w stopniu admirała oraz badaczem polarnym. Brał udział w wojnie rosyjsko-japońskiej oraz I wojnie światowej. W latach 1916–1917 pełnił funkcję dowódcy Floty Czarnomorskiej. W trakcie rosyjskiej wojny domowej był jednym z czołowych liderów antybolszewickiego ruchu. W 1918 roku został ministrem wojny i marynarki w Ogólnorosyjskim Rządzie Tymczasowym. Od 1918 do 1920 roku sprawował urząd Wielkorządcy Państwa Rosyjskiego z siedzibą w Omsku. Na początku 1920 roku został aresztowany przez bolszewików i stracony.
Życiorys
Kołczak pochodził z rodziny o tradycjach wojskowych. Był synem Wasilija Iwanowicza Kołczaka (1837–1913), który brał udział w wojnie krymskiej i był generałem majorem Armii Imperium Rosyjskiego.
W 1888 roku rozpoczął naukę w Morskim Korpusie Kadeckim, który ukończył we wrześniu 1894 roku w stopniu miczmana. Swoją służbę w marynarce rosyjskiej rozpoczął w 1891 roku, pływając na okrętach takich jak „Ruryk”, „Kriejsier”, „Kniaź Pożarskij” oraz „Pietropawłowsk”. W 1898 roku awansował na stopień podporucznika marynarki. Brał udział w ekspedycji polarnej w latach 1900–1903 na jachcie „Zaria” jako hydrolog, podczas której odkrył i zbadał wyspę na Morzu Karskim, która odtąd nosi nazwę Wyspy Kołczaka. W czasie wojny rosyjsko-japońskiej służył od kwietnia 1904 roku na krążowniku „Askold”, a od maja dowodził niszczycielem „Sierdityj”, później zaś od listopada 1904 roku baterią artylerii w Port Arturze. Został odznaczony m.in. szablą „Za Dzielność”. W trakcie walk na lądzie doznał lekkiego rannego, a jego zdrowie, osłabione ekspedycją polarną, również nie sprzyjało. W chwili upadku twierdzy znajdował się w szpitalu, a w kwietniu 1905 roku udało mu się powrócić do Rosji z niewoli japońskiej przez Amerykę.
Prof. dr hab. Paweł Wieczorkiewicz wysoko ocenił umiejętności wojskowe Kołczaka podczas wojny z Japonią, podkreślając, że jako młody oficer dowodził torpedowcem i był jednym z tych, którzy uratowali honor rosyjskiej bandery, pomimo druzgocącej klęski Rosji w tej wojnie. W jego karierze przed I wojną światową nastąpił znaczący rozwój.
Kołczak, wraz z grupą oficerów, był inicjatorem powołania nowego Morskiego Sztabu Generalnego, który został utworzony w 1906 roku i zajmował się strategią oraz przygotowaniem floty do działań. Służył tam w latach 1906–1908 jako naczelnik oddziału organizacyjno-taktycznego i wykładał w akademii morskiej. W tym czasie publikował także prace naukowe oraz mapy z pierwszej wyprawy polarnej. W latach 1909–1910 brał udział w drugiej ekspedycji naukowej jako dowódca lodołamacza „Wajgacz”, który kierował się przez Ocean Indyjski na Morze Czukockie. Nie wziął jednak udziału w dalszej części ekspedycji, gdyż w 1911 roku został ponownie powołany do Morskiego Sztabu Generalnego. W 1912 roku, na propozycję dowódcy Floty Bałtyckiej admirała Essena, opuścił pracę sztabową i został dowódcą niszczyciela „Ussurijec”. W 1913 roku awansował na stopień komandora i został wybrany przez admirała Essena na oficera flagowego jego sztabu, dowodząc niszczycielem „Pogranicznik”, a wiosną 1914 roku przeszedł na admiralski krążownik „Ruryk”.
W trakcie I wojny światowej walczył jako szef oddziału operacyjnego Floty Bałtyckiej, odznaczając się projektowaniem i przeprowadzaniem akcji minowania Zatoki Fińskiej oraz wód niemieckich (południowego Bałtyku). Od września 1915 roku był dowódcą Dywizji Minowej oraz naczelnikiem obrony Zatoki Ryskiej, gdzie zorganizował desant na tyły Niemców pod Rygą. W kwietniu 1916 roku awansował na stopień kontradmirała, a 28 czerwca 1916 roku, „za wyróżnianie się w służbie”, na wiceadmirała, zostając jednocześnie dowódcą Floty Czarnomorskiej. Od lipca 1916 roku podjął intensywne działania minowe, stawiając około 2000 min na wodach tureckich. Po rewolucji lutowej 1917 roku, gdy we flocie nasiliło się rozprzężenie i agitacja bolszewicka, Kołczak zajął pozycję antyrewolucyjną. Po nieudanej próbie rozbrojenia go przez komitet okrętowy 9 czerwca, gdy odmówił oddania broni, ale wyrzucił szablę do morza, złożył dowództwo floty, mając na uwadze niemożność dowodzenia w takich warunkach, i został wezwany do Piotrogrodu. Z uwagi na rosnącą popularność w kręgach politycznych, Rząd Tymczasowy postanowił wysłać go w lipcu 1917 roku do USA przez Wielką Brytanię, aby wykorzystać jego doświadczenie w rozwoju amerykańskiej broni minowej oraz planowaniu ewentualnego desantu w Dardanelach.
28 sierpnia 1917 roku Kołczak dotarł do Stanów Zjednoczonych, odkrywając, że flota amerykańska nigdy nie planowała żadnej operacji na Dardanelach. Od tego momentu jego misja miała charakter militarno-dyplomatyczny. Przebywał tam przez około dwa miesiące, spotykając się z rosyjskimi dyplomatami, w tym z ambasadorem Borysem Bachmietiejewem. 16 października 1917 roku został przyjęty przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Thomasa Woodrowa Wilsona.
Niedługo potem Kołczak postanowił wrócić do Rosji i w listopadzie 1917 roku dotarł do Jokohamy w Japonii, gdzie dowiedział się o rewolucji październikowej. Próbując walczyć dalej przeciwko Niemcom, starał się dołączyć do rosyjskich oddziałów po stronie brytyjskiej w Mezopotamii, jednak ostatecznie powierzono mu organizację sił rosyjskich do ochrony Kolei Wschodniochińskiej (KWŻD) przed chińskimi ambicjami. W kwietniu 1918 roku przybył do Harbinu, gdzie zarządzał gen. Dimitrij Chorwat, który ogłosił się tymczasowym wielkorządcą Rosji. Po kilku miesiącach, zniechęcony konfliktami, Kołczak wyjechał do Japonii na leczenie.
W październiku 1918 roku dotarł do Omska, a 4 listopada został mianowany ministrem wojny i marynarki w antybolszewickim rządzie koalicyjnym (Ogólnorosyjski Rząd Tymczasowy, znany również jako Rząd Syberyjski lub Dyrektoriat).
18 listopada 1918 roku, z udziałem kadetów, białych oficerów niezadowolonych z rządów Dyrektoriatu oraz czeskiego gen. Gajdy, Kołczak przeprowadził przewrót. Ustanowiwszy dyktaturę, ogłosił się „wielkorządcą państwa rosyjskiego” (ros. Верховний Правитель Российского государства – wierchowyj prawitiel) w stopniu najwyższego dowódcy naczelnego. Przejął armię, która z pomocą Korpusu Czechosłowackiego zdołała zająć Syberię do Uralu. W styczniu 1919 roku wojska czechosłowackie, które po zakończeniu I wojny światowej nie miały dalszego interesu w wojnie w Rosji, zostały wycofane z frontu do ochrony linii kolejowych, a główny ciężar walk spoczął na białych Rosjanach. W marcu 1919 roku armia Kołczaka przeprowadziła ofensywę, której celem było osiągnięcie linii Wołgi; zamiar ten jednak nie został zrealizowany, a siły białych dotarły najdalej na odległość 80 km od Kazania. Te sukcesy również zostały zniweczone przez kontrofensywę Armii Czerwonej, która rozpoczęła się w kwietniu 1919 roku. W czerwcu 1919 roku rząd Kołczaka został uznany przez państwa zachodnie. W lipcu tego samego roku poniósł jednak kolejne klęski: 1 lipca upadł Perm, a oddziały Armii Czerwonej przekroczyły Ural, zajmując 24 lipca 1919 roku Czelabińsk, po czym front ustabilizował się do października. 14 listopada 1919 roku Omsk padł, a Kołczak przeniósł rząd do Irkucka. 24 grudnia 1919 roku w Irkucku zbrojne powstanie wywołało eserowsko-mienszewickie Centrum Polityczne (Politcentr), które w nocy z 4 na 5 stycznia 1920 roku przejęło władzę nad miastem z rąk rządu Kołczaka. 4 stycznia 1920 roku Kołczak abdykował w pociągu ewakuacyjnym na stacji w Niżnieudinsku, przekazując swoje pełnomocnictwa gen. Antonowi Denikinowi oraz władzę na rosyjskim Dalekim Wschodzie Grigorijowi Siemionowowi. Admirała mieli chronić żołnierze Korpusu Czechosłowackiego, którym Ententa 7 stycznia 1920 roku powierzyła jego opiekę. Jednak w zamian za zapewnienie swobody ewakuacji Korpusu przez rejon Irkucka oraz Bajkału, jego dowództwo, w porozumieniu z głównodowodzącym siłami Ententy, gen. Janinem, wydało Kołczaka oraz ewakuowane przez niego carskie rezerwy złota Centrum Politycznemu, co miało miejsce 15 stycznia 1920 roku, gdy Kołczak, pod eskortą Czechów, przybył pociągiem do Irkucka. Po przejęciu Politcentru irkuckiego przez bolszewików Kołczak został aresztowany. 21 stycznia przesłuchiwała go pięcioosobowa komisja, w skład której wchodzili dwaj bolszewicy, dwaj eserowcy oraz jeden mienszewik. Mimo planów przeprowadzenia publicznego procesu sądowego, 6 lutego Kołczak został skazany przez miejscowy Komitet Wojskowo-Rewolucyjny na karę śmierci i rozstrzelany w Irkucku rankiem następnego dnia, na rozkaz z Moskwy.
Okoliczności śmierci admirała Aleksandra Kołczaka opisał również polski sowietolog Paweł Wieczorkiewicz, wskazując, że Kołczak wycofywał się w stronę Irkucka, a po drodze dostał się w ręce Korpusu Czechosłowackiego, który zaczął handlować jego losem. Również dowódcy zachodnich misji wojskowych opuścili swojego sojusznika. Ostatecznie Kołczaka wydano efemerycznemu rządowi lewicowemu, który powstał na Dalekim Wschodzie, z naiwną wiarą, że bolszewicy będą skłonni do negocjacji z przedstawicielami lewicy, którzy potępili kołczakowszczyznę. Po przejęciu Kołczaka przez lewicowców, został on wydany bolszewickiemu Komitetowi Rewolucyjnemu. Po procesie, podczas którego zachował się godnie, został rozstrzelany.
Opinie
Rehabilitacja
W latach 90. w Rosji pojawiły się głosy wzywające do ponownej oceny okoliczności śmierci Kołczaka. Za rehabilitacją admirała opowiadali się m.in. Anatolij Kwasznin, ówczesny szef Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej, oraz Jurij Skuratow, pełniący funkcję prokuratora generalnego Federacji Rosyjskiej.
W 1998 roku do Naczelnej Prokuratury Wojskowej złożono oświadczenie w sprawie rehabilitacji Kołczaka, co doprowadziło do postępowania sądowego. 26 stycznia 1999 roku sąd wojskowy orzekł jednak, że admirał nie podlega rehabilitacji, ponieważ mimo swoich szerokich uprawnień, nie powstrzymał terroru prowadzonego przez swój kontrwywiad wobec ludności cywilnej. Obrońcy admirała nie zgodzili się z tymi argumentami i odwołali się do Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej, wnioskując o uchwałę wcześniejszego wyroku. Protest trafił do Kolegium Wojskowego Sądu Najwyższego, które we wrześniu 2001 roku, po wcześniejszym rozpatrzeniu sprawy, postanowiło nie odwoływać się od decyzji sądu wojskowego. Członkowie Kolegium uznali, że zasługi admirała w okresie przedrewolucyjnym nie mogą stanowić podstawy do jego rehabilitacji, ani usprawiedliwiać masowych represji wobec ludności cywilnej i żołnierzy Armii Czerwonej.
Odwołano się również do Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej. W 2004 roku wydał on orzeczenie, że wyrok sądu wojskowego z 1999 roku naruszył procedurę prawną.
Przedłużający się proces rehabilitacji admirała Kołczaka wywołał niechęć w pozytywnie oceniającej jego postać części rosyjskiego społeczeństwa. Leonid Połeżajew, ówczesny gubernator obwodu omskiego, w 2006 roku stwierdził, że rehabilitacja Aleksandra Kołczaka nie jest konieczna, ponieważ czas już go rehabilitował, a nie prokuratura wojskowa. W 2009 roku ukazała się książka Siergieja Drokowa pt. „Admirał Kołczak i sąd historii”, w której autor zakwestionował kompetencje zespołów śledczych prokuratury z lat 1999–2004, argumentując za potrzebą oficjalnego wycofania zarzutów wysuwanych przeciwko admirałowi.
W marcu 2019 roku Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej zniosła tajemnicę z sprawy karnej admirała Kołczaka, aczkolwiek dostęp do materiałów pozostał częściowo ograniczony, gdyż admirał nie został zrehabilitowany.
Ordery i odznaczenia
Rosyjskie
- Order Świętego Jerzego III klasy (1919)
- Order Świętego Jerzego IV klasy (1915)
- Order Świętej Anny (trzykrotnie)
- Order Świętego Stanisława (I i II klasy)
- Order Świętego Włodzimierza (III i IV klasy)
- Medal „Pamięci wojny rosyjsko-japońskiej” (1906)
- Medal „Pamięci 300. rocznicy panowania dynastii Romanowów” (1913)
- Medal „Dla upamiętnienia panowania cesarza Aleksandra III” (1896)
- Medal „upamiętniający 200. rocznicę bitwy morskiej pod Hanko”
- Krzyż „Za Port Artur” (1914)
- Broń Złota „Za Waleczność” (1905)
Zagraniczne
- Oficer Legii Honorowej (Francja)
- Order Łaźni (Wielka Brytania)
Upamiętnienie
W 2002 roku w Petersburgu odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą Kołczakowi. W listopadzie 2004 roku w Irkucku stanął pomnik admirała Aleksandra Kołczaka, stworzony przez rosyjskiego rzeźbiarza Wiaczesława Kłykowa. W mieście postawiono także krzyż pamiątkowy w miejscu jego śmierci.
W 2005 roku, na mocy postanowienia władz Tajmyrskiego Okręgu Autonomicznego, imię Kołczaka przywrócono wyspie na Morzu Karskim (nazwa została zmieniona w 1937 roku). Powstał tam również pomnik ku czci admirała.
W 2008 roku premierę miał film „Admirał” w reżyserii Andrieja Krawczuka, z Konstantinem Chabienskim w roli głównej, opowiadający o losach admirała Kołczaka.
Odkryty w 2013 roku gatunek roztoczy z rodzaju Arctoseius, endemiczny dla Syberii i Arktyki, został nazwany na cześć admirała jako Arctoseius koltschaki.
W 2014 roku Monarchistyczna Partia Rosji ogłosiła plany wzniesienia pomnika Kołczaka w Sewastopolu.
W listopadzie 2016 roku w Petersburgu odsłonięto tablicę poświęconą admirałowi Aleksandrowi Kołczakowi na budynku, w którym mieszkał w latach 1905–1912. 25 kwietnia 2017 roku sąd wydał decyzję o zdemontowaniu tablicy, uznając jej umieszczenie za nielegalne. 5 lipca tego samego roku tablica została usunięta.
Inna tablica pamiątkowa upamiętniająca admirała została odsłonięta w Jekaterynburgu, jednak w 2017 roku została zdemolowana przez wandali.
Przypisy
Bibliografia
Peter Kenez: Odkłamana historia Związku Radzieckiego. Warszawa: 2006. ISBN 978-83-11-11031-1.
S. Bałakin: A.W. Kołczak: fakty, mnienija, dokumienty, w: Nawal nr 2, Moskwa 1992, s. 15-23 (ros.)
David Bullock: The Czech Legion 1914-20, seria Men-at-arms nr 447, Oxford: Osprey 2009, ISBN 978-1-84603-236-3 (ang.)
Linki zewnętrzne
Aleksandr Kołczak i pamiątki po nim na Syberii (ang. • ros.)
Admirał film (Rus/English subtitles) (ang. • ros.)
