Aleksandr Iljicz Jegorow
Aleksandr Iljicz Jegorow (ros. Александр Ильич Егоров; ur. 10 października?/22 października 1883 w Buzułuku, zm. 23 lutego 1939 w Moskwie) był radzieckim dowódcą wojskowym, marszałkiem Związku Radzieckiego, jednym z pierwszych wojskowych, którzy w 1935 roku otrzymali ten tytuł. Stał się ofiarą masowych czystek w Armii Czerwonej, które miały miejsce w czasie wielkiego terroru.
Życiorys
Młodość. Służba w armii Imperium Rosyjskiego
Pochodził z rodziny o średnich dochodach. Był najmłodszym synem Ilji Fedorowicza i Marii Iwanowny Jegorow. Po ukończeniu sześciu klas gimnazjum klasycznego w Samarze w 1901 roku, wstąpił do wojska jako ochotnik. Ukończył Kazańską Szkołę Junkrów w 1905 roku, a następnie został skierowany na Zakaukazie, gdzie brał udział w tłumieniu rewolucyjnych wystąpień w Tyflisie, Baku i Gori. Za swoje działania w pacyfikacji protestów w 1905 roku otrzymał order Świętego Stanisława III klasy, jednak Jegorow starał się ukrywać ten aspekt swojego życiorysu i fałszował datę urodzenia. Bolszewiccy liderzy, w tym Stalin, byli jednak świadomi tych faktów.
Podczas I wojny światowej walczył jako dowódca kompanii i batalionu 132 Benderskiego pułku piechoty w stopniu podpułkownika. W trakcie walk trzykrotnie odniósł rany, w tym dwukrotnie ciężkie. Otrzymał także Honorową Broń Świętego Jerzego. W listopadzie 1917 roku awansował na pułkownika armii rosyjskiej, co miało miejsce po rewolucji.
Wojna domowa w Rosji i wojna polsko-bolszewicka
W 1917 roku, w nadziei na rozwój kariery wojskowej, nawiązał współpracę z lewicowymi eserowcami, jednak w lecie 1918 roku zerwał z nimi po ich nieudanym buncie przeciwko bolszewikom. W tym samym roku wstąpił do tworzącej się Armii Czerwonej i w lipcu 1918 roku został członkiem WKP(b). Przewodniczył komisji weryfikacji oficerów w Armii Czerwonej, w której organizacji również uczestniczył, a także był komisarzem sztabu generalnego.
Jako jeden z niewielu byłych carskich oficerów zaufanych przez bolszewickie kierownictwo, został przydzielony na Front Południowy (później Południowo-Zachodni). Od sierpnia 1918 roku dowodził odcinkiem Bałaszow – Kamyszyn (od października 9 Armia), gdzie formował regularne oddziały z nieregularnych formacji czerwonych. 26 grudnia 1918 roku zastąpił Klimienta Woroszyłowa na stanowisku dowódcy 10 Armii, broniącej Carycyna. W marcu 1919 roku dowodził 23 tysiącami żołnierzy, z którymi przeprowadził ofensywę wzdłuż linii kolejowej z Carycyna do stanicy Wielikokniażeskiej. Marsz 10 Armii został zatrzymany przez siły Konstantina Mamontowa, jednak przewaga liczebna czerwonych pozwalała na dalszy marsz w kierunku Batajska i Tichorieckiej.
Od lipca 1919 roku dowodził 14 Armią na wschodniej Ukrainie. Jesienią 1919 roku przejął dowództwo nad całym Frontem Południowym w obliczu ofensywy Sił Zbrojnych Południa Rosji na Moskwę pod dowództwem Antona Denikina. Odniósł sukcesy w walce przeciwko siłom Denikina; w październiku 1919 roku jego armia zdobyła Orzeł, a wspólnie z wojskami Frontu Południowo-Wschodniego Wasilija Szorina opanowała Woroneż, przekroczyła Don i wyparła białych z Rostowa nad Donem i Nowoczerkaska, co przyczyniło się do utraty inicjatywy przez białych w wojnie domowej.
Od stycznia do grudnia 1920 roku był dowódcą Frontu Południowo-Zachodniego podczas wojny polsko-bolszewickiej (8, 12, 13 i 14 Armia), współpracując z komisarzem frontu Józefem Stalinem. Początkowo odniósł szereg sukcesów, m.in. odbierając Kijów Polakom i zbliżając się do Lwowa. Jednak Jegorow, lekceważąc rozkazy naczelnego dowództwa, uległ sugestiom Stalina i nie skierował sił Armii Konnej Siemiona Budionnego na pomoc Frontowi Zachodniemu, co przyczyniło się do klęski bolszewików w bitwie warszawskiej oraz całej wojnie. Od grudnia 1920 roku był dowódcą Kijowskiego, a od kwietnia 1921 roku – Piotrogrodzkiego Okręgu Wojskowego.
Aleksandr Jegorow był jednym z najbardziej uzdolnionych dowódców czerwonych podczas wojny domowej.
Dalsza kariera wojskowa w ZSRR
Jego kariera w latach 20. została wsparta przez pozytywne relacje ze Stalinem, którego poznał podczas obrony Carycyna. Obaj byli uważani za przyjaciół, a ich rodziny spędzały wspólne wakacje. W rzeczywistości Stalin nigdy nie ufał Jegorowowi; uważał, że ten nigdy nie stał się prawdziwym komunistą i gromadził materiały kompromitujące go w swoim prywatnym archiwum.
Od lutego 1922 roku Aleksandr Jegorow dowodził Armią Kaukaską, a od maja 1924 roku – Wojskami Ukrainy i Krymu. W latach 1925–1926 pełnił funkcję attaché wojskowego w Chinach. Od 1927 roku był dowódcą Białoruskiego Okręgu Wojskowego, a od 1931 roku szefem Sztabu Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej, a następnie od 1935 roku szefem Sztabu Generalnego. W 1935 roku został jednym z pierwszych pięciu radzieckich dowódców awansowanych na stopień marszałka Związku Radzieckiego.
W latach 1937–1938 pełnił funkcję I zastępcy komisarza obrony, powołany na miejsce aresztowanego i straconego Michaiła Tuchaczewskiego. Wcześniej poparł wykluczenie z partii jego oraz innych dowódców, takich jak Iona Jakir i Ijeronim Uborewicz.
W styczniu 1938 roku, pół roku po rozpoczęciu czystki w Armii Czerwonej, Politbiuro WKP(b) negatywnie oceniło dotychczasową pracę Jegorowa, zarzucając mu nieefektywne organizowanie pracy sztabu generalnego oraz posiadanie wiedzy o spisku zorganizowanym przez innych wysokich oficerów. 4 lutego został odwołany z dotychczasowej funkcji i powierzono mu dowodzenie mniej istotnym Zakaukaskim Okręgiem Wojskowym. W zasadzie jego los był już przesądzony.
Aresztowanie i śmierć
Do aresztowania i egzekucji Jegorowa dążyli komisarz spraw wojskowych Woroszyłow oraz szef NKWD Nikołaj Jeżow. Na początku lutego 1938 roku stracił status kandydata na członka komitetu centralnego WKP(b). O jego aresztowaniu zdecydowali kombryg Żygur, wykładowca Akademii Sztabu Generalnego, oficerowie Fiodor Sudakow i Kazanow, a także Jefim Szczadienko, który w grudniu 1937 roku doniósł Woroszyłowowi, że Jegorow krytycznie ocenia nadmierne podkreślanie roli Stalina i Woroszyłowa w wojnie domowej. Dodatkowo, Jegorow był obciążany wymuszonymi zeznaniami już aresztowanych oficerów. Oskarżono go także o to, że jego żona Galina Cieszkowska, Polka z pochodzenia, szpieguje na rzecz Polski i współpracuje z ambasadą RP, co miało opierać się na jej wizytach w ambasadzie.
21 lutego 1938 roku Jegorow przybył na wezwanie Woroszyłowa do Moskwy. Został początkowo umieszczony w areszcie domowym w Sosnach pod Moskwą, a później w wojskowym domu wypoczynkowym w Archangielskoje. Próbował prosić Stalina i Woroszyłowa o łaskę, przypominając o swojej współpracy z nimi podczas wojny domowej. Aresztowany przez NKWD 28 kwietnia 1938 roku, według Wieczorkiewicza i N. Czeruszowa, już 8 marca.
Marszałek został oskarżony o przygotowywanie spisku przeciwko Stalinowi jeszcze w czasie wojny domowej, próbę udaremnienia planu rozgromienia wojsk Denikina, utworzenie „prawicowej organizacji terrorystycznej” z Rykowem, Bubnowem, Tuchaczewskim i Gamarnikiem, a także o szpiegostwo na rzecz Niemiec i Polski. Od początku przyznawał się do winy, widząc w tym jedyną szansę na ocalenie życia, co sprawiło, że nie był bity ani torturowany w czasie przesłuchania. Obciążył kolejnych 60 oficerów, którzy zostali następnie represjonowani.
28 lipca 1938 roku jego nazwisko znalazło się na liście 139 nazwisk oficerów oraz działaczy partyjnych i państwowych, którzy mieli zostać natychmiast rozstrzelani, jednak Stalin wykreślił Jegorowa z tej listy. Ostatecznie 22 lutego 1939 roku został skazany na śmierć przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR z zarzutami o szpiegostwo, udział w organizacji kontrrewolucyjnej i przygotowanie aktu terrorystycznego, a następnego dnia został stracony. Skremowany w krematorium na Cmentarzu Dońskim, został pochowany anonimowo.
Po XX Zjeździe KPZR zrehabilitowany na mocy postanowienia Kolegium Wojskowego SN ZSRR 14 marca 1956 roku.
Ogłosił książkę o wojnie 1920 roku pt. Lwow – Warszawa 1920. Wzaimodiejstwie frontow (1929), w której argumentował, że nie jego decyzje przyczyniły się do klęski Armii Czerwonej pod Warszawą, a odpowiedzialność spada na Michaiła Tuchaczewskiego i Siergieja Kamieniewa. Opublikował również Razgrom Denikina 1919 (1931).
Jego druga żona Galina Cieszkowska została również aresztowana podczas wielkiej czystki i stracona jeszcze przed mężem, 28 sierpnia 1938 roku. Jego starsza córka Tatiana nie została represjonowana, prawdopodobnie z powodu uległej postawy ojca podczas śledztwa, a młodsza, Antonina, trafiła do domu dziecka.
Odznaczenia
- Order Czerwonego Sztandaru – czterokrotnie (1919, 1921, 1924, 1928)
- Rewolucyjna broń honorowa (1921)
- Order Czerwonego Sztandaru Azerbejdżańskiej SRR (1922)
- Order Czerwonego Sztandaru Gruzińskiej SRR (1924)
- Medal jubileuszowy „XX lat Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej”
- Order Świętego Włodzimierza 4 klasy
- Order Świętej Anny 2, 3 i 4 klasy
- Order Świętego Stanisława 2 i 3 klasy
- Order Czerwonego Sztandaru (Mongolia)
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Bolesław B. Potyrała, Hieronim H. Szczegóła, Czerwoni marszałkowie. Elita Armii Radzieckiej 1935-1991, Zielona Góra: Wyd. WSP im. Tadeusza Kotarbińskiego, 1997, ISBN 83-86832-23-1.
J. D. Smele, The „Russian” Civil Wars 1916-1926. Ten Years That Shook the World, Hurst&Company, London 2015, ISBN 978-1-84904-721-0.
P. Wieczorkiewicz, Łańcuch śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937-1939, Zysk i S-ka, Warszawa 2016, ISBN 978-83-7785-794-6.
Mała encyklopedia wojskowa, T. 1, red. J. Bordziłowski, Warszawa 1967.
(ros.) В. А. Егоршин, Фельдмаршалы и маршалы, Москва 2000.
(ros.) К. Залесский, Империя Сталина. Биографический словарь, Москва 2000.
(ros.) Советская военная энциклопедия в 8-ми томах, T. 3.
(ros.) Егоров Александр Ильич, w: Wielka Encyklopedia Radziecka.
(ros.) Военный энциклопедический словарь, Москва 1986.
Norman Davies: Orzeł biały, czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920, Warszawa: Przedświt, 1988, ISBN 83-7006-741-7.
Егоров Александр Ильич
