Aleksandr Hercen

Aleksandr Iwanowicz Hercen

Aleksandr Iwanowicz Hercen (ros. Александр Иванович Герцен; urodził się 25 marca?/6 kwietnia 1812 w Moskwie, zmarł 9 stycznia?/21 stycznia 1870 w Paryżu) był rosyjskim pisarzem, myślicielem społecznym oraz działaczem politycznym, który wspierał powstanie styczniowe w Polsce. Jego najważniejszym dziełem jest „Rzeczy minione i rozmyślania”, które uznawane jest za jeden z najwybitniejszych utworów rosyjskiej prozy.

Hercen był zwolennikiem rewolucyjno-demokratycznych poglądów. Jego koncepcja „rosyjskiego socjalizmu” miała powstać w Rosji bez przechodzenia przez etap kapitalizmu, co miało duży wpływ na rosyjskich narodników.

Życiorys

Urodził się w Moskwie jako nieślubny syn rosyjskiego arystokraty Iwana Jakowlewa oraz 16-letniej Henrietty Wilhelminy Luisy Haag, pochodzącej ze Stuttgartu. Jego nazwisko wywodzi się od terminu „das Herzchen” (serduszko), jak nazywała go matka.

W 1829 roku rozpoczął studia matematyczno-fizyczne na Uniwersytecie Moskiewskim. Jego zainteresowania społeczno-polityczne zaczęły się rozwijać w wyniku wydarzeń związanych z powstaniem dekabrystów oraz egzekucją ich przywódców. Wraz z przyjacielem Nikołajem Ogariowem założył koło polityczne. Hercen zafascynował się myślą socjalistyczno-utopijną, czerpiąc inspiracje z prac Saint-Simona. Jego działalność wzbudziła nieufność caratu, co skutkowało aresztowaniem członków koła. W 1835 roku Hercen, jako lider, został zesłany do pracy administracyjnej. Po powrocie do Moskwy w 1840 roku stał się myślicielem o opozycyjnych poglądach, który zapoznał się z wpływowymi pracami Hegla.

W latach czterdziestych XX wieku Hercen odgrywał kluczową rolę w ruchu społecznym w Rosji, zwalczając utopie społeczne słowianofilów. Oprócz publicystyki zajmował się również twórczością artystyczną, będąc pod wpływem Gogola.

W 1847 roku Hercen wyjechał za granicę, a w 1850 roku uzyskał status emigranta politycznego. Marzył o rozpoczęciu walki z reżimem mikołajowskim z zewnątrz. Z zainteresowaniem obserwował rozwój Wiosny Ludów we Francji i Włoszech. Klęska rewolucji była dla niego czasem kryzysu światopoglądowego oraz porażką ideałów okcydentalistycznych.

W tym okresie doświadczył także osobistego dramatu – śmierci żony.

Po pobycie we Włoszech, Francji i Szwajcarii, w 1852 roku Hercen osiedlił się w Londynie, gdzie współpracował z Towarzystwem Demokratycznym Polskim, organizując Wolną Drukarnię Rosyjską. W Londynie związał się z polskim wydawcą i działaczem emigracyjnym, Zenonem Świętosławskim.

Po klęsce Rosji w wojnie krymskiej oraz śmierci Mikołaja I w 1855 roku, założył czasopismo „Polarnaja Zwiezda”, które odnosiło się do tradycji dekabrystów. W lipcu 1857 roku rozpoczął z Ogariowem wydawanie „Kołokoła”, które stało się istotnym narzędziem radykalizacji nastrojów w Rosji. Po opublikowaniu manifestu carskiego w 1861 roku, dotyczącego reformy uwłaszczeniowej, Hercen przeszedł na stronę rewolucyjnych demokratów, planując sojusz z Czernyszewskim, który jednak został wykluczony z życia społeczno-politycznego w Rosji. Hercen przygotował fundamenty pod przyszły radykalny ruch narodnicki w Rosji, współpracując w tym czasie z Michałem Bakuninem.

Na przełomie lat 1861/1862 powstała pierwsza „Ziemla i Wola”, która była inspirowana poglądami Hercena. W 1863 roku poparł powstanie styczniowe, co wywołało protesty wśród rosyjskiej emigracji i spowodowało utratę przez „Kołokoł” połowy abonentów. W 1867 roku z powodu braku zainteresowania pismo zostało zamknięte.

W latach 1852–1868 Hercen napisał „Rzeczy minione i rozmyślania”, literacką kronikę swojego życia oraz idei w Rosji i Europie.

Wybrana twórczość

Dzieła literackie

1846 – Kto winien? lub Czyja wina? (ros. Кто виноват?)
1848 – Sroka złodziejka (ros. Сорока-воровка)
Próby pogodzenia idealizmu z materializmem

O miejscu człowieka w przyrodzie
Pierwsze spotkanie
Legenda
Drugie spotkanie

Kryzys ideałów

1852 – Listy z Francji i Włoch (ros. Письма из Франции и Италии)
Z tamtego brzegu (ros. С того берега)
Teoria tzw. rosyjskiego socjalizmu chłopskiego
O rozwoju idei rewolucyjnych w Rosji
Rewolucyjny demokratyzm
Końce i początki
Do żołnierzy rosyjskich

Pamiętniki
1852-1868 – Rzeczy minione i rozmyślania (ros. Былое и думы)

Przypisy

Bibliografia

Źródła w języku polskim

Jan Kucharzewski, Od białego caratu do czerwonego (tom 1–7, Warszawa 1923–1935, Wyd. Kasy im Mianowskiego), Wyd. I powojenne pod red. nauk. Andrzeja Szwarca i Pawła Wieczorkiewicza. Warszawa 1998-2000 Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 83-01-12453-9.

Aleksandr Spirkin: Poglądy filozoficzne rosyjskich rewolucyjnych demokratów XIX w. W: Aleksandr Spirkin: Zarys filozofii marksistowskiej (Tyt. oryg.: Kurs marksistskoj fiłosofii). tł. Lucyna Smolińska. Warszawa: Książka i Wiedza, 1968, s. 52–55. (pol.).

Iwan Szczipanow: Myśl filozoficzna i społeczna w Rosji w latach czterdziestych—sześćdziesiątych XIX w. Materializm rewolucyjnych demokratów i ich walka z idealizmem. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in.. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 318-368. (pol.).

Jacek Uglik, Aleksandra Hercena dyskurs o człowieku, czyli projekt rosyjskiej filozofii otwartej, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2016.

Źródła w języku rosyjskim

Светлана Иванова, Обсуждение «польского вопроса» на страницах периодических изданий 60-х годов XIX века. ip-r.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-30)]. // Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego-Ежегодник Русско-польского института № 1 (2) 2012

Biografia Hercena na portalu Peoples.ru [online] [dostęp 2014-03-11] (ros.).

Biografia Hercena na portalu Chronos. [dostęp 2014-03-11]. (ros.).

Biografia Hercena na portalu Krugoswiet. [dostęp 2014-03-11]. (ros.).

Źródła w języku angielskim

Aleksandr Ivanovich Herzen, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2014-03-11] (ang.).

Biografia Hercena i informacja o jego pochówku na portalu Find A Grave. [dostęp 2014-03-11]. (ang.).