Aleksandr Aleksiejewicz Chanżonkow (ros. Александр Алексеевич Ханжонков, ur. 27 lipca/8 sierpnia 1877 we wsi Chanżonkowka, zm. 26 września 1945 w Jałcie) to rosyjski przedsiębiorca filmowy, producent, reżyser oraz scenarzysta.
Życiorys
Chanżonkow urodził się w rodzinie setnika z obwodu wojska dońskiego. W 1896 roku ukończył szkołę podchorążych kozackich w Nowoczerkasku, gdzie uzyskał stopień sierżanta w pułku kozaków dońskich w Moskwie.
W 1905 roku zakończył swoją karierę wojskową z powodu problemów zdrowotnych. Dzięki odprawie w wysokości 5000 rubli, nabył akcje moskiewskiej spółki Gaumont i Sieversen, którą później przejął, rozpoczynając produkcję filmową. Na wiosnę 1906 roku stał się współzałożycielem firmy E. Osz i A. Chanżonkow, specjalizującej się w wynajmie zagranicznych kopii filmów oraz produkcji rosyjskich filmów.
W 1909 roku w jego wytwórni powstał pierwszy rosyjski film fabularny „Dramat w obozie cygańskim pod Moskwą”. Niedługo później zrealizowano kolejne filmy fabularne z udziałem znanych aktorów teatralnych, w tym Iwana Mozżuchina.
W wytwórni Chanżonkowa pracowali tacy twórcy jak reżyser Edward Puchalski, operator Jan Skarbek-Malczewski oraz aktor Antoni Fertner, którzy zdobyte tam doświadczenie wykorzystali w warszawskiej wytwórni filmowej „Sfinks” Aleksandra Hertza. Sam Hertz również korzystał z współpracy z Chanżonkowem. W 1912 roku Władysław Starewicz zrealizował przy wsparciu Chanżonkowa film kukiełkowy „Konik polny i mrówka”.
Na wiosnę 1917 roku, wkrótce po rewolucji lutowej, Chanżonkow przeniósł produkcję z Moskwy do Jałty na Krymie, gdzie kontynuował swoją działalność. W 1920 roku, w obliczu przewagi bolszewików w czasie wojny domowej, Chanżonkow wyemigrował do Konstantynopola, a następnie do Mediolanu i Wiednia, gdzie próbował wznowić działalność filmową. Prowadził badania nad filmem dźwiękowym, które jednak porzucił z powodu braku funduszy.
W 1923 roku otrzymał propozycję powrotu do Moskwy i objęcia kierownictwa studia filmowego „Rusfilm”, które ostatecznie nie rozpoczęło działalności. Chanżonkow później działał jako konsultant w państwowym komitecie ds. kinematografii „Goskino”, a następnie kierował wytwórnią „Proletkino”. W 1926 roku, wraz z kilkoma członkami kierownictwa „Proletkina”, został aresztowany i oskarżony o malwersacje, jednak uniewinniono go z braku dowodów.
Po latach schorowania przeniósł się z Moskwy do Jałty, gdzie żył w ubóstwie z żoną. W 1934 roku zwrócił się do Borysa Szumiackiego, kierownika zarządu kinematografii ZSRR, z prośbą o rehabilitację, co zostało uwzględnione, a Chanżonkow otrzymał rentę. Wówczas zajął się pisaniem pamiętników, z których część znalazła się w książce „Pierwsze lata kinematografii radzieckiej” („Первые годы русской кинематографии”, 1937). W Jałcie, poruszając się na wózku inwalidzkim, przeżył niemiecką okupację, a zmarł w 1945 roku.
Bibliografia
Izabela Żukowska, Faustyna Toeplitz-Cieślak: Sfinks – Wizjonerzy i skandaliści kina: Prószyński i S-ka, 2016: ISBN 978-83-8069-321-0 s. 47-56
