Aleksander Zelwerowicz

Aleksander Zelwerowicz (ur. 14 sierpnia 1877 w Lublinie, zm. 18 czerwca 1955 w Warszawie) był polskim aktorem, reżyserem, dyrektorem teatru, pedagogiem oraz członkiem Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju w 1949 roku. Uznawany jest za jednego z najwybitniejszych polskich artystów teatralnych w historii.

Życiorys

Przyszedł na świat w kamienicy przy Rynku 3 w Lublinie, w rodzinie Aleksandra, komisarza sądowego, oraz Bronisławy z Rydzewskich. Po śmierci ojca, razem z matką, przeniósł się do Warszawy, gdzie w 1886 roku rozpoczął naukę w rosyjskim IV Gimnazjum Męskim o profilu klasycznym. Nie zdał jednak egzaminów i w 1890 roku musiał opuścić szkołę. Następnie uczęszczał do innej placówki, z której został wydalony z powodu częstych wizyt w teatrach ogródkowych. Po ukończeniu rosyjskiego gimnazjum w Orle, studiował w Szkole Handlowej Ludwika Kronenberga w Warszawie, jednocześnie uczęszczając do Klas Dykcji i Deklamacji przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym, które ukończył w 1897 roku.

Jego debiut aktorski miał miejsce jako amator w Komedii omyłek Szekspira w teatrze ogródkowym w Warszawie w 1896 roku. Po rocznym pobycie i studiach w Genewie, w 1899 roku dołączył do zespołu Michała Wołowskiego w Łodzi, gdzie występował na stałej scenie teatralnej „Victoria” przy ul. Piotrkowskiej 67. To był jego pierwszy w pełni zawodowy debiut. Po sezonie przeniósł się do Teatru Miejskiego w Krakowie, gdzie pracował do 1908 roku, ujawniając swój talent komediowy oraz charakterystyczny. Z biegiem lat rozszerzył swój repertuar o role dramatyczne, nasycone ironią i sarkazmem. Dorobek Zelwerowicza obejmuje około 900 ról, a jego sztuka aktorska nie poddaje się jednoznacznym definicjom. Był realistą, czerpiącym inspiracje z różnych stylów i kierunków, takich jak naturalizm, modernizm czy ekspresjonizm, zachowując jednak swój unikalny styl.

Był także cenionym reżyserem, szczególnie komedii, takich jak dzieła Fredry i Blizińskiego, przygotowując około 280 przedstawień.

Najwybitniejszy okres jego twórczości teatralnej przypada na sezon 1920/1921, kiedy to pełnił funkcję dyrektora Teatru Miejskiego w Łodzi. W jego zespole występowali wówczas m.in. Stefan Jaracz i Kazimierz Junosza-Stępowski.

W późniejszym czasie zarządzał scenami w Wilnie oraz Teatrem Narodowym w Warszawie. Występował także gościnnie w Poznaniu, Wilnie i Lublinie, a także reżyserował i występował w Rydze oraz Pradze.

Jako współtwórca polskiego szkolnictwa teatralnego, w 1932 roku doprowadził do powstania Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej, pierwszej nowoczesnej polskiej uczelni kształcącej aktorów i reżyserów. Pełnił funkcję dyrektora PIST-u w latach 1932–1936, a po wojnie reaktywował Instytut w Łodzi.

W 1940 roku, z powodu prześladowań ze strony władz okupacyjnych, opuścił Warszawę i przebywał w majątku Uleniec koło Grójca. Od lutego 1941 roku mieszkał i pracował w Domu Inwalidów Wojennych Polskiego Czerwonego Krzyża w Oryszewie, regularnie odwiedzając Warszawę. Przesyłał paczki z żywnością i pieniędzmi, wspierając utrzymanie mieszkania przy ulicy Szczyglej 9, gdzie jego córka ukrywała Żydów, w tym działacza Bundu oraz prezesa Rady Pomocy Żydom „Żegota” Leona Feinera. W październiku 1944 roku do Zelwerowicza dołączyła Maria Nudel, której zapewnił kryjówkę do końca wojny. Zaangażował się również w organizowanie schronień dla uchodźców z powstania warszawskiego pod Sochaczewem. W 1949 roku był delegatem Krajowej Rady Obrońców Pokoju na Kongres Obrońców Pokoju w Paryżu.

Zmarł w Warszawie, a jego pogrzeb odbył się z honorami państwowymi 21 czerwca 1955 roku w Alei Zasłużonych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A24-tuje-10). Przed ceremonią trumna z jego ciałem była wystawiona na widok publiczny w foyer Teatru Polskiego. Hołd artyście oddali m.in. Edward Ochab, Jerzy Morawski, Stefan Ignar, Stanisław Łapot, Włodzimierz Sokorski oraz wielu wybitnych aktorów warszawskich. Przemówienie w imieniu władz PRL wygłosił minister kultury i sztuki Włodzimierz Sokorski.

Nagrobek, zaprojektowany przez Teresę Brzóskiewicz, ma formę polerowanej płyty z ciemnego granitu, ozdobionej w czterech rogach maskami teatralnymi.

Po jego śmierci ukazały się wspomnienia Gawędy starego komedianta (Warszawa, 1958), tom O sztuce teatralnej. Artykuły – wspomnienia – wywiady z lat 1908–1954 (wybór i oprac. B. Osterloff, Wrocław 1993) oraz Listy (wstęp, wybór i oprac. B. Osterloff, Warszawa 1999).

W 1977 roku (pośmiertnie) wraz z córką Heleną Zelwerowicz-Orchoń otrzymał tytuł „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”, przyznawany osobom ratującym Żydów podczas Holocaustu przez izraelski Instytut Pamięci Jad Waszem.

Życie prywatne

Zelwerowicz był trzykrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną, od stycznia 1903 roku, była Emilia z Kulikowskich, która popełniła samobójstwo w 1909 roku. Mieli córkę Lenę, również aktorkę, oraz syna Stanisława. Drugą żoną, od 3 lipca 1927 roku, była Krystyna Severinówna, reżyserka, a trzecią – Maria Rozalia z Borowskich (1908–2009), z którą ożenił się w 1951 roku.

Filmografia

  • Przesądy (1912)
  • Obrona Częstochowy (1913)
  • Tajemnica pokoju nr 100 (1914)
  • Ochrana warszawska i jej tajemnice (1916)
  • Rok 1863 (1922)
  • Niewolnica miłości (1923)
  • Skrzydlaty zwycięzca (1924)
  • Huragan (1928)
  • Mocny człowiek (1929)
  • Tajemnica skrzynki pocztowej (1929)
  • Księżna Łowicka (1932)
  • Pałac na kółkach (1932)
  • Dzieje grzechu (1933)
  • Przebudzenie (1934)
  • Dwie Joasie (1935)
  • Granica (1938)
  • Ludzie Wisły (1938)
  • Serce matki (1938)
  • Wrzos (1938)
  • Doktór Murek (1939)
  • Trzy serca (1939)
  • Żona i nie żona (1939/1941)
  • Czarne diamenty (1939/1946)

Role teatralne

  • Grabiec w Balladynie J. Słowackiego (1902)
  • Czepiec w Weselu S. Wyspiańskiego (1905)
  • Wojnicki w Wujaszku Wani A. Czechowa (1906)
  • Damazy Żegota w Panu Damazym J. Blizińskiego (1909)
  • Protasow w Żywym trupie L. Tołstoja (1916)
  • Major w Fantazym J. Słowackiego (1917)
  • Figaro w Weselu Figara P. A. de Beaumarchais’go (1918)
  • Hipolit w Papierowym kochanku J. Szaniawskiego (1920)
  • Argan w Chorym z urojenia Moliera (1921)
  • Szambelan w Panu Jowialskim A. Fredry (1923)
  • Horodniczy w Rewizorze N. Gogola (1926)
  • Mecenas w Adwokacie i różach J. Szaniawskiego (1929)
  • Porfiry w Zbrodni i karze według F. Dostojewskiego (1934)
  • Inspektor Goole w Pan Inspektor przyszedł J.B. Priestleya (1947)
  • Żebrak w Elektrze J. Giraudoux (1946)
  • Henryk Jaskrowicz w Grzechu S. Żeromskiego (1951)

Prace reżyserskie teatralne

  • Klątwa S. Wyspiańskiego (1909)
  • Samuel Zborowski J. Słowackiego (1911)
  • Wesele S. Wyspiańskiego (1912)
  • Wróg ludu H. Ibsena (1913)
  • Juliusz Cezar W. Shakespeare’a (1914)
  • Wyzwolenie S. Wyspiańskiego (1916)
  • Fantazy J. Słowackiego (1917)
  • Pan Jowialski A. Fredry (1918)
  • Pan de Pourceaugnac Moliera (1918)
  • Cyrulik Sewilski P. A. Beaumarchais’go (1918)
  • Intryga i miłość F. Schillera (1925)
  • Król Edyp Sofoklesa (1926)
  • Dziady A. Mickiewicza (1927)
  • Adwokat i róże J. Szaniawskiego (1929)
  • Przestępcy F. Brucknera (1930)
  • Wielki człowiek do małych interesów A. Fredry (1935)
  • Krysia J. Szaniawskiego (1935)
  • Pan Damazy J. Blizińskiego (1946)

Ordery i odznaczenia

  • Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (13 lutego 1954)
  • Order Sztandaru Pracy I klasy (22 lipca 1949)
  • Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (8 listopada 1946)
  • Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (7 listopada 1925)
  • Złoty Krzyż Zasługi (pięciokrotnie: 23 czerwca 1927, 14 marca 1935, 8 maja 1946, 15 czerwca 1946, 13 listopada 1953)
  • Złoty Wawrzyn Akademicki (4 listopada 1937)
  • Medal 10-lecia Polski Ludowej (19 stycznia 1955)
  • Medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata (pośmiertnie, 1977)

Nagrody

  • nagroda na Festiwalu Sztuk Radzieckich za rolę Marta Legusa w przedstawieniu Dwa obozy (1949)
  • Państwowa Nagroda Artystyczna I stopnia w dziale teatru za twórczą pracę artystyczną i działalność pedagogiczną (1950)
  • Nagroda Państwowa II stopnia (zespołowa) za rolę Jaskrowicza w przedstawieniu Grzech Stefana Żeromskiego w reżyserii Bohdana Korzeniewskiego z Teatru Polskiego w Warszawie (1951)

Upamiętnienie

W 1955 roku jego imię nadano PWST w Warszawie, obecnie Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza.

Od 1985 roku redakcja miesięcznika „Teatr” przyznaje nagrodę im. Aleksandra Zelwerowicza dla najlepszej aktorki oraz najlepszego aktora sezonu.

W 2015 roku Poczta Polska wyemitowała znaczek pocztowy zaprojektowany przez Marzannę Dąbrowską, upamiętniający Aleksandra Zelwerowicza, o nominale 4,20 zł, należący do serii „Ludzie kina i teatru”.

Ulice nazwane na cześć Aleksandra Zelwerowicza znajdują się w:

  • Białej Podlaskiej,
  • Bydgoszczy,
  • Ciechanowie,
  • Częstochowie,
  • Gdańsku,
  • Jaworznie,
  • Krakowie, Podgórzu,
  • Lublinie, Czechów Północny/Choiny (od 13 grudnia 2014),
  • Luszowicach,
  • Łodzi, w Śródmieściu (od 29 maja 1962, d. Mostowa),
  • Rzeszowie, na Zalesiu,
  • Tychach,
  • Warszawie, na Mokotowie (od 24 listopada 1961, d. Kosowska),
  • Wrocławiu, na Starym Mieście.

Przypisy

Bibliografia

  • Aleksander Zelwerowicz [praca zbiorowa], Wilno, 1931.
  • Wilam Horzyca, Aleksander Zelwerowicz, Warszawa: Wyd. Towarzystwo Krzewienia Kultury Teatralnej, 1935.
  • J. Macierakowski, W. Natanson, Aleksander Zelwerowicz, Warszawa: PIW, 1957.
  • A. Zelwerowicz, Gawędy starego komedianta, Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1958.
  • Wanda Lipiec, Zelwerowicz i scena łódzka, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1960.
  • Igor Śmiałowski, Igraszki z Melpomeną. Część wtóra, Warszawa, 1979.
  • A. Zelwerowicz, O sztuce teatralnej. Artykuły-wspomnienia-wywiady z lat 1908–1954, pod red. Barbary Osterloff, Wrocław: Wyd. Wiedza o Kulturze, 1993.
  • A. Zelwerowicz, Listy, wstęp, wybór i opracowanie Barbara Osterloff, Warszawa: Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza i Wydawnictwo Krąg, 1999.
  • B. Osterloff, Aleksander Zelwerowicz, tom 1 i 2, Warszawa: Wyd. Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza, 2011 ISBN 97-883927-763-21.

Materiały źródłowe

  • Archiwum rodzinne Zelwerowiczów w Pracowni Historii Szkolnictwa Teatralnego Akademii Teatralnej im. A. Zelwerowicza w Warszawie
  • Muzeum Teatralne w Warszawie
  • Biblioteka Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie
  • Archiwum Zelwerowiczowskie Barbary Osterloff

Linki zewnętrzne

Przeczytaj u przyjaciół: