Aleksander Żebruń
Aleksander Żebruń, znany także jako Żebrun (urodzony 23 lutego 1906 roku w Tomaszowie Lubelskim, zmarł 9 kwietnia 1973) był działaczem komunistycznym oraz funkcjonariuszem aparatu bezpieczeństwa PRL.
Życiorys
Aleksander był synem Wasyla, który pełnił funkcję funkcjonariusza straży granicznej w Imperium Rosyjskim w Tomaszowie Lubelskim. Posiadał narodowość ukraińską. Po rozpoczęciu I wojny światowej, w latach 1914–1918, przebywał z rodziną w Smoleńsku, gdzie ukończył dwie klasy gimnazjum realnego. W 1918 roku wrócił do Tomaszowa Lubelskiego. Następnie pracował w gospodarstwie rolnym, a później uczył się zawodu szewca. W 1924 roku, wraz z przyjaciółmi – Szymonem Ostapczukiem, Janem Oleszczukiem i Włodzimierzem Bizoniem – założył komórkę Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU), gdzie objął stanowisko sekretarza komitetu rejonowego KPZU. Po raz pierwszy został aresztowany 12 maja 1926 roku za działalność komunistyczną i skazany na dwa lata więzienia przez Sąd Okręgowy w Zamościu 9 sierpnia 1927 roku. Odbywał karę w Sandomierzu, Zamościu i Łucku. Po uwolnieniu 12 listopada 1929 roku, wrócił do Tomaszowa i wznowił działalność w KPZU, stając się członkiem komitetu okręgowego KPZU w Chełmie, a od czerwca 1932 roku pełnił funkcję sekretarza tego komitetu. Od września 1932 do kwietnia 1933 był sekretarzem komitetu okręgowego KPZU w Stanisławowie i Stryju, skąd przeniesiono go do Lwowa, gdzie został sekretarzem okręgu podmiejskiego KPZU. Po raz kolejny aresztowany 21 maja 1933 roku, został skazany na siedem lat więzienia przez Sąd Okręgowy w Zamościu 25 maja 1934 roku. Odbywał karę w więzieniu w Rawiczu, będąc członkiem więziennej komuny partyjnej. Został zwolniony po amnestii 28 kwietnia 1938 roku i powrócił do Tomaszowa, gdzie ponownie skontaktował się z członkami KPZU.
Po agresji ZSRR na Polskę i okupacji Tomaszowa Lubelskiego przez Armię Czerwoną 25 września 1939 roku, zorganizował wiec powitalny dla Armii Czerwonej. Następnie, razem z siostrą Olgą i Adamem Humerem, założył Tymczasowy Komitet Rewolucyjny w Tomaszowie, gdzie został przewodniczącym (Humer był jego zastępcą). 17 października 1939 roku Armia Czerwona wycofała się z Tomaszowa Lubelskiego, przekraczając ustaloną 28 września 1939 roku w niemiecko-sowieckim traktacie o granicach i przyjaźni linię demarkacyjną. Wraz z wycofaniem się Armii Czerwonej, ewakuowali się także działacze Rewkomu, w tym Aleksander Żebruń, Adam Humer, Olga Żebruń, Włodzimierz Muś oraz Walerian Ciechaniewicz. Żebruń mieszkał we Lwowie aż do ataku Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 roku i okupacji miasta przez Wehrmacht 30 czerwca 1941 roku.
Poszukiwany przez Gestapo, wrócił do swoich rodzinnych stron. 30 lipca 1941 roku dotarł do Ulowa, gdzie przez półtora roku ukrywał się w gospodarstwie swojego przyjaciela, Andrzeja Mroza. Na początku 1943 roku nawiązał kontakty z działaczami komunistycznymi z powiatu tomaszowskiego, w tym z siostrą Olgą Żebruń i Adamem Humerem. Dwa miesiące przed wkroczeniem Armii Czerwonej do Tomaszowa, Aleksander Żebruń powrócił do miasta, gdzie zamieszkał u Humera. Po zajęciu Tomaszowa przez Armię Czerwoną, wspólnie nawiązali łączność z komendanturą wojenną miasta.
31 sierpnia 1944 roku, kierownik resortu bezpieczeństwa publicznego PKWN mianował go na stanowisko kierownika Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Tomaszowie Lubelskim. Był odpowiedzialny za prześladowania członków konspiracji niepodległościowej. Objął obowiązki kierownika RBP w Tomaszowie 4 września 1944 roku. 12 listopada 1944 roku został ciężko ranny w głowę w zamachu, dokonanym przez 17-letniego żołnierza Armii Krajowej, Zbigniewa Jarmuszyńskiego. Od 27 grudnia 1944 roku był w dyspozycji kierownika Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie, od 7 lutego 1945 roku pełnił funkcję szefa PUBP w Lubartowie, od 1 sierpnia 1945 roku był szefem PUBP w Puławach, a od 16 stycznia 1946 roku p.o. kierownika Sekcji 2. Wydziału V WUBP w Lublinie. Od 1 czerwca 1946 roku był starszym referentem Sekcji 2. Wydziału IV Departamentu V MBP oraz zastępcą kierownika tej sekcji, a od 1 stycznia 1948 do 30 września 1951 roku piastował stanowisko kierownika tej sekcji. 10 października 1945 roku został odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi.
Znany był z despotyzmu i grubiaństwa, m.in. jako kierownik PUBP w Tomaszowie Lubelskim wywierał presję na władze miejskie, nakazując im zbudować pomnik wdzięczności Armii Czerwonej. Popadł w konflikt z komendantem powiatowym Milicji Obywatelskiej, Franciszkiem Bartłomowiczem. Jako szef PUBP w Lubartowie wyjątkowo źle traktował swoich podwładnych, co skutkowało skargą pracowników PUBP skierowaną 7 maja 1945 roku do WUBP w Lublinie.
Aleksander Żebruń spoczywa na wojskowych Powązkach (kwatera B33-7-3).
Był bratem Olgi Żebruń.
Przypisy
Bibliografia
- Wojciech Hanus, Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Tomaszowie Lubelskim w latach 1944–1956, Rzeszów 2019, wersja zdigitalizowana
- Piotr Lipiński, Humer i inni, Warszawa 1997.
- Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944-czerwiec 1945) pod red. Sławomira Poleszaka, Warszawa 2004.
- Waldemar Bednarski, Z dziejów okupacji Ziemi Tomaszowskiej przez Armię Czerwoną oraz terroru NKWD-UB, w: Radzyński Rocznik Humanistyczny, t. 5/2007.
