Aleksander Zawadzki

Aleksander Zawadzki

Aleksander Zawadzki, znany także pod pseudonimami „Kazik”, „Wacek”, „Bronek”, „Jeden” (ur. 16 grudnia 1899 w Ksawerze, zm. 7 sierpnia 1964 w Warszawie) był polskim politykiem i działaczem komunistycznym. Pełnił funkcję generała dywizji w ludowym Wojsku Polskim, kierował Centralnym Wydziałem Wojskowym KC KPP, a także był przewodniczącym tajnego Centralnego Biura Komunistów Polski przy KC WKP(b) w 1944 roku. Zawadzki zajmował się również polityką jako oficer polityczny i zastępca ds. polityczno-wychowawczych Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego (1944–1945). Był członkiem Biura Politycznego KC PPR (od sierpnia 1944 do 1948) oraz Sekretariatu KC PPR (1948). Przez wiele lat związany był z KC PZPR i Biurem Politycznym KC PZPR (1948–1964), a także przewodniczył Centralnej Radzie Związków Zawodowych (1949–1950). Dwukrotnie pełnił funkcję wiceprezesa Rady Ministrów (1949 oraz 1950-1952), a także kierował Ogólnopolskim Komitetem Frontu Narodowego oraz Frontu Jedności Narodu, a od 1952 do 1964 roku był przewodniczącym Rady Państwa. W latach 1945-1964 był posłem do Krajowej Rady Narodowej, a następnie do Sejmu Ustawodawczego oraz Sejmu PRL I, II i III kadencji. Był jednym z budowniczych Polski Ludowej.

Życiorys

Aleksander Zawadzki był synem Wawrzyńca, hutnika, i Marianny Chojkowskiej. Urodził się w kolonii robotniczej Ksawera, zlokalizowanej pomiędzy Będzinem a Dąbrową Górniczą. Dzięki dobrej sytuacji materialnej rodziny mógł uczęszczać do miejscowej szkoły powszechnej. W 1913 roku, po wypadku ojca, przerwał naukę i podjął pracę. Po wybuchu I wojny światowej udał się do Turyngii na roboty rolne, gdzie pracował do 1917 roku. Po aresztowaniu za uderzenie majstra trafił do obozu dla jeńców wojennych w Erfurcie. Udało mu się uciec i dotrzeć na Górny Śląsk, gdzie pracował w Kopalni Węgla Kamiennego w Bytomiu oraz w hucie w Siemianowicach Śląskich. Po wybuchu rewolucji w listopadzie 1918 przekroczył granicę niemiecko-polską i osiedlił się w Dąbrowie Górniczej, a w grudniu 1918 zgłosił się jako ochotnik do Wojska Polskiego, gdzie został przydzielony do 11 pułku piechoty. W 24 pułku brał udział w obronie Lwowa oraz w działaniach na Froncie Litewsko-Białoruskim podczas wojny polsko-bolszewickiej. Zdemobilizowany w 1921 roku, wrócił do Dąbrowy Górniczej, a za udział w walkach otrzymał Krzyż Walecznych.

Początkowo po wojnie był bezrobotny, a później znalazł zatrudnienie w Kopalni Węgla Kamiennego „Paryż” w Dąbrowie Górniczej, gdzie zetknął się z ruchem komunistycznym i wstąpił do Związku Młodzieży Komunistycznej w Polsce. Od 1923 roku pełnił funkcję sekretarza Komitetu Dzielnicowego ZMK w Dąbrowie Górniczej oraz był członkiem Zarządu Okręgowego ZMK. Wstąpił również do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Po tym, jak stał się celem działań Policji Państwowej, został przeniesiony do Okręgu Łódzkiego, gdzie działał do 1924 roku. Następnie uczęszczał do szkoły partyjnej w Moskwie. Po powrocie do Polski, działając pod pseudonimem „Kazik”, pracował w Okręgu Radom KPP, a później na terenie Kielc i Radomia. W styczniu 1925 roku został wysłany do Zagłębia Dąbrowskiego, aby odbudować tamtejszą organizację KPP, jednak z powodu rozpoznawalności musiał zmienić miejsce działania na Białystok, Grodno i Pińsk. 9 lipca 1925 roku został aresztowany w Wilnie pod zarzutem udziału w zabójstwie agenta Policji Państwowej, a pomimo braku dowodów skazano go na sześć lat więzienia, które odbywał w Kielcach, Łomży i Drohobyczu. Został zwolniony 2 marca 1932 roku z powodu choroby i skierowany przez KPP na leczenie do ZSRR, gdzie uczył się w szkole partyjnej.

Do Polski powrócił w maju 1934 roku, ale 27 maja został aresztowany przez Urząd Śledczy PP w Warszawie i przetrzymywany w areszcie do lutego 1935 roku, kiedy to został zwolniony za kaucją. Po wyjściu z więzienia objął kierownictwo Centralnego Wydziału Wojskowego KC KPP, zajmując się działalnością wywiadowczą, agitacyjną i werbunkową w Wojsku Polskim. 13 stycznia 1936 roku ponownie został aresztowany w trakcie akcji policyjnej wymierzonej w Centralny Wydział Wojskowy KC KPP, oskarżono go o działalność na szkodę Rzeczypospolitej Polskiej. Proces miał miejsce od 4 do 21 kwietnia 1938 roku, a Zawadzki, jako główny oskarżony, otrzymał wyrok 15 lat pozbawienia wolności. Po utrzymaniu wyroku przez Sąd Apelacyjny, trafił do więzienia w Brześciu, gdzie przebywał do września 1939 roku, kiedy to miasto zajęła Armia Czerwona po agresji ZSRR na Polskę.

Po zajęciu Brześcia, Zawadzki podjął pracę w administracji okupacyjnej w Pińsku, a po ataku Niemiec na ZSRR został ewakuowany do Aksaju pod Stalingradem. W sierpniu 1942 roku został włączony do batalionu budowlanego Armii Czerwonej, gdzie budował umocnienia w rejonie Stalingradu. Po interwencji Georgiego Dymitrowa, szefa Międzynarodówki Komunistycznej, został zdemobilizowany w listopadzie 1942 roku z powodu problemów zdrowotnych. Następnie pracował jako górnik w kopalni węgla na północ od Nowosybirska. W 1943 roku, w trakcie formowania 1 Polskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, został skierowany przez WKP(b) do obozu w Sielcach nad Oką, gdzie dotarł w połowie września. Początkowo przydzielono go do 6 pp w stopniu starszego sierżanta. Po dwóch tygodniach, na wniosek gen. Karola Świerczewskiego, został awansowany na porucznika i wyznaczony na zastępcę szefa Wydziału Oświatowego 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. W grudniu 1943 roku awansował na zastępcę dowódcy do spraw wychowawczych 1 Korpusu w stopniu pułkownika, a w 1944 roku wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej, otrzymując awans na generała brygady w kwietniu tego samego roku. W ciągu ośmiu miesięcy awansował z rangi starszego sierżanta do generała brygady, a następnie został zastępcą dowódcy 1 Armii Polskiej w ZSRR ds. polityczno-wychowawczych. Od 5 maja 1944 roku był szefem Polskiego Sztabu Partyzanckiego oraz przewodniczącym tajnego Centralnego Biura Komunistów Polski przy Komitecie Centralnym WKP(b) (od 10 stycznia 1944 do sierpnia 1944) i członkiem Prezydium Zarządu Głównego Związku Patriotów Polskich. 22 lipca 1944 roku został mianowany zastępcą Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego ds. polityczno-wychowawczych.

Od sierpnia 1944 roku Zawadzki był członkiem Biura Politycznego KC PPR. 21 stycznia 1945 roku został mianowany pełnomocnikiem Rządu Tymczasowego na województwo śląskie i objął władzę w Katowicach 28 stycznia. Od 11 marca 1945 do 31 października 1948 roku był wojewodą śląskim. W lutym 1945 roku awansował do stopnia generała dywizji. W tym czasie współpracował z Jerzym Ziętkiem i stworzył specjalną komisję, która miała na celu przekonanie dowództwa Armii Czerwonej do zakończenia wywózek sprzętu i ludzi ze Śląska. W sierpniu 1945 roku interweniował u marszałka Konstantego Rokossowskiego, co doprowadziło do uwolnienia 12 tysięcy Górnoślązaków, którzy byli przetrzymywani w obozie Auschwitz przed wywózką na wschód. Zawadzki pełnił różne funkcje w PPR, a od 1948 roku w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, gdzie był członkiem Sekretariatu KC PPR i Biura Organizacyjnego KC PPR. W PZPR pełnił funkcje członka Biura Organizacyjnego Komitetu Centralnego (1948–1954), członka KC i Biura Politycznego KC (od 1948), sekretarza KC (1948–1954). Od 21 stycznia do 10 czerwca 1949 roku był wiceprezesem Rady Ministrów, a następnie od 5 czerwca 1949 do 28 kwietnia 1950 roku przewodniczącym Centralnej Rady Związków Zawodowych, powracając do funkcji wicepremiera aż do 20 listopada 1952 roku. Zawadzki był głównym inicjatorem budowy Pałacu Kultury Zagłębia w Dąbrowie Górniczej, który oddano do użytku w styczniu 1958 roku. W listopadzie 1949 roku został członkiem Ogólnokrajowego Komitetu Obchodu 70-lecia urodzin Józefa Stalina.

W latach 1949–1950 był członkiem Rady Państwa, a od 20 listopada 1952 roku jej przewodniczącym, sprawując tę funkcję aż do swojej śmierci. 6 marca 1953 roku stanął na czele Ogólnonarodowego Komitetu Uczczenia Pamięci Józefa Stalina. W tym czasie skorzystał z prawa łaski wobec m.in. płk. Franciszka Skibińskiego. Na pogrzebie Bolesława Bieruta w marcu 1956 roku powiedział: „Umarł Bolesław Bierut, ale żyje zwarta jak monolit nasza partia”. Podczas wydarzeń polskiego października był postrzegany w PZPR jako przedstawiciel tzw. natolińczyków, sceptycznie nastawionych do reform i liberalizacji systemu gospodarczego i politycznego. W grudniu 1956 roku uczestniczył w Poznaniu w pierwszych od lat oficjalnych państwowych uroczystościach upamiętniających wybuch powstania wielkopolskiego, a zmiany podejścia władz do tego środowiska tłumaczył następująco:

W latach 1954–1956 był członkiem Prezydium, a od 14 sierpnia 1956 przewodniczącym Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Narodowego. Od 4 stycznia 1958 roku pełnił funkcję przewodniczącego Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. W październiku 1959 roku przewodniczył polskiej delegacji w Pekinie na obchodach 10-lecia proklamowania Chińskiej Republiki Ludowej, co zostało uwiecznione w chińskiej kronice filmowej.

Zmarł 7 sierpnia 1964 roku w Warszawie i został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A28-tuje-10/11). Po jego śmierci w Polsce ogłoszono 3-dniową żałobę narodową. Wśród zagranicznych delegacji, które wzięły udział w uroczystościach pogrzebowych, byli m.in. przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR Anastas Mikojan, przewodniczący Zgromadzenia Narodowego CSRS Bohuslav Lastovicka, członek Biura Politycznego KC Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec Friedrich Ebert, przewodniczący Prezydium Zgromadzenia Narodowego Ludowej Republiki Bułgarii Georgi Trajkow, członek Biura Politycznego KC Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej Sandor Gaspar, I zastępca przewodniczącego Rady Ministrów Rumuńskiej Republiki Ludowej Gheorghe Apostol, minister obrony narodowej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii gen. armii Ivan Gosnjak, oraz zastępca przewodniczącego Prezydium Wielkiego Churału Ludowego Mongolskiej Republiki Ludowej Badzaryn Szirendew. Obecne były także delegacje partii komunistycznych z innych krajów.

Awanse

• starszy sierżant – wrzesień 1943
• podporucznik – b.d.
• porucznik – wrzesień 1943
• kapitan – koniec 1943
• major – styczeń 1944
• podpułkownik – 1944
• pułkownik – 1944
• generał brygady – 19 maja 1944
• generał dywizji – 6 lutego 1945

Ordery i odznaczenia

• Order Budowniczych Polski Ludowej (22 lipca 1954)
• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (1959)
• Order Sztandaru Pracy I klasy (15 grudnia 1949)
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (27 stycznia 1946)
• Order Krzyża Grunwaldu II klasy
• Krzyż Kawalerski Orderu Wojennego Virtuti Militari
• Krzyż Walecznych (1920)
• Krzyż Partyzancki (12 czerwca 1946)
• Śląski Krzyż Powstańczy
• Medal 10-lecia Polski Ludowej
• Medal za Warszawę 1939–1945 (17 stycznia 1946)
• Medal Zwycięstwa i Wolności 1945
• Odznaka Grunwaldzka
• Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego (1963)
• Złota odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy” (1960)
• Odznaka honorowa „Za zasługi dla Gdańska” (1960)
• Odznaka honorowa „Zasłużony dla Warmii i Mazur” (1960)
• Złota odznaka „Zasłużonemu w rozwoju województwa katowickiego” (1960)
• Odznaka „Budowniczy Nowej Huty” (1959)
• Medal Grunwaldzki nadany przez Ogólnopolski Komitet Frontu Jedności Narodu dla upamiętnienia 550. rocznicy zwycięstwa odniesionego nad zaborczym Zakonem Krzyżackim (1960)
• Gwiazda I klasy Czechosłowackiego Wojskowego Orderu Lwa Białego „Za zwycięstwo” (1949)
• Wielka Wstęga Orderu Królewskiego Kambodży (Kambodża, 1956)
• Order Flagi Narodowej I klasy (Korea Północna, 1959)
• Łańcuch Orderu Białej Róży Finlandii (Finlandia, 1960)
• Wielki Łańcuch Orderu Narodowego Krzyża Południa (Brazylia, 1962)
• Wielki Łańcuch Orderu Orła Azteckiego (Meksyk, 1963)
• Wielka Gwiazda Orderu Jugosłowiańskiej Gwiazdy (Jugosławia, 1964)
• Order Gwiazdy Republiki Indonezyjskiej (Indonezja, 1961)
• Medal za Zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941-1945

Upamiętnienie

W latach 1967–1990 Aleksander Zawadzki był patronem Katowickiej Brygady Obrony Terytorialnej w Zabrzu-Makoszowach i Gliwicach. Na mocy zarządzenia Ministrów Obrony Narodowej, Szkolnictwa Wyższego i Oświaty z dnia 12 października 1965 roku ustanowiono Nagrodę im. Aleksandra Zawadzkiego. W 1983 roku jego imię nadano Wojskowym Zakładom Graficznym w Warszawie.

W radzieckim filmie wojennym „Żołnierze wolności” (1977) w reżyserii Jurija Ozierowa, w postać gen. Aleksandra Zawadzkiego wcielił się aktor Zygmunt Biernat. W 1977 roku Edmund Zbigniew Szaniawski zrealizował film dokumentalny poświęcony życiu i działalności Zawadzkiego.

Wiele ulic w Polsce nosi jego imię. W lutym 1991 roku ulicę jego imienia w Warszawie przemianowano na Tadeusza Bora-Komorowskiego. Do 2017 roku patronował ulicom w Szczecinie i Sochaczewie, które zmieniono zgodnie z tzw. ustawą dekomunizacyjną. W niektórych miejscowościach wciąż pozostają ulice Aleksandra Zawadzkiego, których patronem jest polski biolog. W Zielonej Górze jedna z ulic, która do 1991 roku upamiętniała Zawadzkiego, została przemianowana na Tadeusza Zawadzkiego „Zośki” w ramach dekomunizacji.

16 grudnia 1979 roku, z okazji 80. rocznicy urodzin Aleksandra Zawadzkiego, w Dąbrowie Górniczej odsłonięto jego pomnik, który został zdemontowany jesienią 1990 roku. Był również patronem Katowickiej Brygady Obrony Terytorialnej.

Przypisy

Bibliografia

Tomasz Leszkowicz: Spadkobiercy Mieszka, Kościuszki i Świerczewskiego. Ludowe Wojsko Polskie jako instytucja polityki pamięci historycznej. Warszawa: Wydawnictwo Instytut Pamięci Narodowej, 2022. ISBN 978-83-8229-588-7.