Aleksander Wolszczan

Aleksander Wolszczan

Aleksander Wolszczan, urodzony 29 kwietnia 1946 roku w Szczecinku, to polski radioastronom, profesor nauk fizycznych oraz nauczyciel akademicki. Wraz z Kanadyjczykiem Dale’em Frailem, jest współodkrywcą pierwszych planet pozasłonecznych. Pracuje na Pennsylvania State University oraz jest związany z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu. W roku 2021 pozostaje jednym z zaledwie sześciu laureatów prestiżowych nagród, w tym Nagrody FNP, znanej jako „polski Nobel” (1992), oraz Medalu Mariana Smoluchowskiego (2001), najwyższego wyróżnienia przyznawanego przez Polskie Towarzystwo Fizyczne.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Aleksander Wolszczan przyszedł na świat w Szczecinku jako syn Jerzego Wolszczana, który brał udział w kampanii wrześniowej i był żołnierzem AK. Wkrótce po jego narodzinach rodzina przeniosła się do Szczecina, gdzie ojciec ukończył studia ekonomiczne i rozpoczął pracę w lokalnych uczelniach wyższych. Od najmłodszych lat Aleksander fascynował się gwiazdami, co zawdzięczał opowieściom ojca na temat konstelacji gwiezdnych, w tym legendom greckim, rzymskim i chińskim. Już w wieku 6-7 lat poznał podstawy astronomii, a za pomocą domowej lunetki obserwował księżyce Jowisza.

Po ukończeniu VI Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Czarnieckiego w Szczecinie, Aleksander udał się do Torunia na studia astronomiczne na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika. Już w trakcie nauki pracował jako stażysta techniczny. W 1969 roku ukończył studia i rozpoczął pracę jako asystent. W 1973 roku, jako starszy asystent, wyjechał na staż do Max-Planck-Institut für Radioastronomie w Bonn, gdzie miał dostęp do radioteleskopu Effelsberg. W 1975 roku obronił doktorat z fizyki na UMK.

Praca naukowa i dydaktyczna

Na początku stanu wojennego w Polsce ponownie wyjechał do Bonn, gdzie otrzymał liczne oferty pracy w instytucjach amerykańskich. Ostatecznie zdecydował się na Cornell University, który dysponował największym wówczas na świecie radioteleskopem o średnicy ponad 300 m, znajdującym się w pobliżu Arecibo w Portoryko. W 1990 roku uzyskał dostęp do tego radioteleskopu w celu realizacji własnego programu badawczego. W Obserwatorium Arecibo współpracował z Josephem H. Taylorem Jr, który w 1993 roku otrzymał Nagrodę Nobla za odkrycie nowego typu pulsarów, co otworzyło nowe możliwości badania grawitacji. Wolszczan był wymieniony przez Taylora w jego noblowskim wykładzie.

W trakcie swoich badań Wolszczan zaobserwował i zinterpretował sygnały radiowe z milisekundowego pulsara PSR 1257+12, odkrywając pierwsze trzy planety spoza Układu Słonecznego. Odkrycie to zostało zaprezentowane na zjeździe Amerykańskiego Towarzystwa Astronomicznego w Atlancie w styczniu 1992 roku oraz opublikowane w czasopiśmie Nature 9 stycznia 1992 roku. W 1995 roku uzyskał habilitację z astronomii na Uniwersytecie Warszawskim, a w 2008 roku otrzymał tytuł profesora.

W lutym 2005 roku ogłosił na konferencji w Aspen, że wraz z Maciejem Konackim odkrył czwartą planetę w tym układzie. W maju 2007 roku, współpracując z grupą polskich astronomów pod kierownictwem Andrzeja Niedzielskiego, odkrył planetę HD 17092 b, krążącą wokół gwiazdy HD 17092, przy użyciu teleskopu Hobby-Eberly w Teksasie.

Od 1992 roku Aleksander Wolszczan prowadzi badania oraz wykłada jako profesor astronomii i astrofizyki na Uniwersytecie Stanowym w Pensylwanii. W latach 1994-2008 również prowadził zajęcia na swojej macierzystej uczelni. Był inicjatorem utworzenia w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Szczecińskiego Zakładu Astronomii i Astrofizyki, którego objął honorowe kierownictwo. Wypromował co najmniej dwóch doktorów: Macieja Konackiego oraz Wojciecha Lewandowskiego.

Publikacje (wybór)

Wyniki badań prowadzących do odkrycia pierwszych planet pozasłonecznych wokół PSR 1257+12 Wolszczan publikował w latach 1992–1994 w renomowanych czasopismach naukowych, takich jak Nature (wspólnie z Dale’em A. Frailem) oraz Science. Kolejne prace publikował z 136 współautorami (dane z lat 1986–2010), które były cytowane przez ponad 1170 autorów innych publikacji. Oto niektóre z jego najważniejszych prac:

• A planetary system around the millisecond pulsar PSR1257 + 12, A. Wolszczan, D.A. Frail, „Nature” 1992,
• Confirmation of Earth-Mass Planets Orbiting the Millisecond Pulsar PSR B1257 + 12, A. Wolszczan, „Science” 1994,
• The characteristics of millisecond pulsar emission: I. Spectra, pulse shapes and the beaming fraction, Michael Kramer, Kiriaki M. Xilouris, Duncan R. Lorimer, Oleg Doroshenko, Axel Jessner, Richard Wielebinski, Alexander Wolszczan, Fernando Camilo, „Astrophysical Journal” 1998,
• Measurement of Relativistic Orbital Decay in the PSR B1534+12 Binary System, I.H. Stairs, Z. Arzoumanian, F. Camilo, D.J. Nice, J.H. Taylor, S.E. Thorsett, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 1997,
• Studies of the Relativistic Binary Pulsar PSR B1534+12: I. Timing Analysis, I.H. Stairs, S.E. Thorsett, J.H. Taylor, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 2002,
• Arecibo Timing and Single-Pulse Observations of Eighteen Pulsars, Wojciech Lewandowski, Alex Wolszczan, Grażyna Feiler, Maciej Konacki, Tomasz Sołtysiński, „Astrophysical Journal” 2004,
• Masses and orbital inclinations of planets in the PSR B1257+12 system, „Astrophysical Journal” 2003,
• Discovery of two radio pulsars in the globular cluster M15, S.B. Anderson, P.W. Gorham, S.R. Kulkarni, T.A. Prince, A. Wolszczan, „Nature” 1990,
• Interstellar interferometry of the pulsar PSR 1237+25, A. Wolszczan, J.M. Cordes, „Astrophysical Journal” 1987,
• A Planetary Mass Companion to the K0 Giant HD 17092, A. Niedzielski, M. Konacki, A. Wolszczan, G. Nowak, G. Maciejewski, C.R. Gelino, M. Shao, M. Shetrone, L.W. Ramsey, „Astrophysical Journal” 2007,
• A nearby 37.9-ms radio pulsar in a relativistic binary system, A. Wolszczan, „Nature” 1991,
• Precision measurements of pulsar dispersion, J.A. Phillips, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 1992,
• Proper motion, age and initial spin period of PSR J0538+2817 in S147, M. Kramer, A.G. Lyne, G. Hobbs, O. Lohmer, P. Carr, C. Jordan, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 2003,
• „Timing Observations of Four Millisecond Pulsars with the Arecibo and Effelsberg Radio Telescopes”, A. Wolszczan, O. Doroshenko, M. Konacki, M. Kramer, A. Jessner, R. Wielebinski, F. Camilo, D.J. Nice, J.H. Taylor, „Astrophysical Journal” 2000,
• Interpulse emission from pulsars at 25 MHz, J.A. Phillips, Alexander Wolszczan, „Astrophysical Journal” 1989,
• A Planet in a 0.6AU Orbit Around the K0 Giant HD 102272, A. Niedzielski, K. Goździewski, A. Wolszczan, M. Konacki, G. Nowak, P. Zieliński „Astrophysical Journal” 2008,
• The characteristics of millisecond pulsar emission: II. Polarimetry, Kiriaki M. Xilouris, Michael Kramer, Axel Jessner, Alexis von Hoensbroech, Duncan R. Lorimer, Richard Wielebinski, Alexander Wolszczan, Fernando Camilo, „Astrophysical Journal”, 1998,
• Timing and scintillations of the millisecond pulsar 1937 + 214, J.M. Cordes, A. Wolszczan, R.J. Dewey, M. Blaskiewicz, D.R. Stinebring, „Astrophysical Journal”, 1990,
• High-precision timing of PSR J1713+0747: Shapiro delay, F. Camilo, R.S. Foster, A. Wolszczan, „Astrophysical Journal” 1994,
• Improved timing formula for the PSR B1257+12 planetary system, Maciej Konacki, Andrzej J. Maciejewski, Alex Wolszczan, „Astrophysical Journal” 2000.

Wiele z tych publikacji posiada współautorów z Polski, w tym z Instytutu Fizyki UMK.

Stowarzyszenia naukowe

Aleksander Wolszczan jest członkiem licznych stowarzyszeń naukowych, w tym:

• Polska Akademia Nauk,
• American Astronomical Society,
• American Association for the Advancement of Science,
• International Union of Radio Science,
• International Astronomical Union,
• Polish Institute of Arts and Sciences of America.

Uhonorowanie

W 1977 roku Wolszczan otrzymał Nagrodę Młodych Polskiego Towarzystwa Astronomicznego. W 1995 roku został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. W 1999 roku uznany przez „Nature” za jednego z 15 autorów fundamentalnych odkryć w dziedzinie fizyki. W 1998 roku znalazł się na liście 25 odkrywców wszech czasów, opublikowanej w piśmie „Astronomy”. Media wielokrotnie informowały o jego nominacjach do Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, jednak Komitet Noblowski nie ujawnia nominacji przez 50 lat od roku zgłoszenia.

W 1996 roku otrzymał nagrodę Beatrice M. Tinsley Prize od American Astronomical Society. W Polsce, dzięki prezydentowi Aleksandrowi Kwaśniewskiemu, w 1997 roku został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi dla polskiej nauki. Otrzymał także Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (1992) oraz Fundacji Alfreda Jurzykowskiego (1993) za odkrycie pierwszego pozasłonecznego układu planetarnego.

W 2006 roku jego nazwisko znalazło się wśród Honorowych Obywateli Miasta Szczecina, obok takich postaci jak Jan Paweł II, Lech Wałęsa, Kazimierz Majdański czy Władysław Bartoszewski. W 2005 roku został uhonorowany tytułem Ambasador Szczecina.

W Toruniu otrzymał pierwszą z „katarzynek” w Piernikowej Alei Gwiazd (Rynek Staromiejski) oraz został uznany za Torunianina XX wieku.

W 2007 roku zrealizowano film dokumentalny pt. „Gwiazdor – Aleksander Wolszczan” w reżyserii Jana Sosińskiego, który przybliża jego sylwetkę oraz zainteresowania.

W 2017 roku został laureatem Medalu Bohdana Paczyńskiego.

Reperkusje współpracy z SB

Na przełomie września i października 2008 roku w polskich mediach ujawniono, że Wolszczan współpracował ze Służbą Bezpieczeństwa w latach 1973–1986. Sam potwierdził ten fakt, zaznaczając, że przekazywał jedynie informacje ogólnie znane i nie zaszkodził nikomu. Na początku października zrezygnował z etatu na Uniwersytecie w Toruniu, co zostało zaakceptowane przez rektora, mimo chęci dalszej współpracy. W 2012 roku poinformowano, że jeden z kandydatów na rektora UMK, prof. Andrzej Tretyn, zaproponował mu oficjalne zaproszenie do pracy na uczelni, co wywołało podzielone opinie.

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

PlanetQuest Historic Timeline, Key Milestones [w:] Prezentacja multimedialna historii poszukiwań planet [on-line]. www.nasa.gov, 2009. [dostęp 2012-10-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-05)]. (ang.). (1992: Aleksander Wolszczan and Dale Frail discover two rocky planets orbiting PSR B1257+12, a pulsar in the constellation Virgo)

Prof. Aleksander Wolszczan, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2009-04-26].

Astronarium nr 21 – Planety wokół pulsara – odcinek programu o badaniach Wolszczana.