Aleksander Władysław Nałęcz-Rychłowski
Aleksander Władysław Nałęcz-Rychłowski, znany również jako Władysław Rychłowski (ur. 24 lutego 1840 w Skibinie na Kujawach, zm. 16 lutego 1900 w Krakowie) był powstańcem styczniowym, polonijnym przedsiębiorcą we Francji oraz działaczem społecznym.
Był synem Karola Zygmunta Nałęcz-Rychłowskiego (1806–1877), obrońcy w sądzie pokoju w Radziejowie, oraz Marcjanny Tholibowskiej, która była dwukrotnie zamężna: najpierw z Dąbrowskim, a później z Rychłowskim (1811–1886). Jego stryjami byli poeta i tłumacz Kazimierz Rychłowski oraz mąż Stanisławy Rychłowskiej, działaczki katolickiej i społecznej. Gałąź rodu, do której przynależał, opisana jest w herbarzach jako linia z Ostrowa.
Młodość
Aleksander spędził dzieciństwo w Skibinie z rodzeństwem (Antonim, Brunonem, Józefem i Apolonią), gdzie ich ojciec posiadał folwark. Jak wynika z dostępnych źródeł, na co dzień posługiwał się imieniem Władysław, co mogło być związane z okolicznościami politycznymi (car Aleksander II). Rzadko używał pełnego imienia – Aleksander Władysław.
W 1862 roku rozpoczął pracę jako kandydat na nauczyciela przedmiotów matematyczno-fizycznych w Gimnazjum Gubernialnym w Suwałkach. W grudniu 1863 roku opuścił miasto nagle, co spowodowało, że rosyjskie władze ogłosiły pościg. Barbara Groniewska w swoim artykule „Rola Prus Wschodnich w powstaniu styczniowym” wskazuje, że udał się do Królewca.
Powstanie styczniowe
Aleksander Rychłowski działał w ramach Agentury Prus Wschodnich, której głównym zadaniem była dostawa broni dla powstańców, posługując się pseudonimem Władysław. Broń pochodziła z Królewca, co stanowiło jedyne wsparcie dla województwa augustowskiego. Zachowały się listy „pomocnika komisarza pełnomocnego województwa augustowskiego”, podpisywane przez Rychłowskiego do Jana Działyńskiego, „organizatora zaboru pruskiego”. Rychłowski pełnił rolę agenta, a także zastępcy komisarza pełnomocnego województwa augustowskiego, którym był Bronisław Radziszewski, działający pod pseudonimem Ignacy Czyński.
W grudniu 1863 roku przebywał już w Królewcu. W styczniu 1864 roku udał się do Wystrucia, gdzie założył organizację wspierającą województwo augustowskie, której kierownikiem został agent o nazwisku Dimitrenko. Zimą 1863/64 w Królewcu utworzono silny ośrodek czerwonych, złożony głównie z studentów wydziału medycznego uniwersytetu berlińskiego oraz współpracowników organizacji augustowskiej, w tym Rychłowskiego. Ośrodek ten miał również kontakty z czerwonymi na Litwie i zyskał kontrolę nad całą organizacją Prus Wschodnich, sprzeciwiając się koncepcjom białych oraz wpływom Mierosławskiego. W 1864 roku Królewiec stał się także ośrodkiem wydawniczym. Inicjatywa wydania pism, jak podaje Groniewska, wyszła od Rychłowskiego. W rezultacie w Wilnie wydawano „Głos z Litwy” (drukowany w Królewcu) od lutego do kwietnia 1864 roku, publikując rozporządzenia Rządu Narodowego oraz litewskiego Wydziału Wykonawczego, lecz nie był to organ urzędowy.
Rychłowski nieustannie poszukiwał funduszy za granicą. Wiosną 1864 roku transporty broni nadal docierały z Królewca, ale Prusacy zaczęli przejmować dostawy broni oraz pieniędzy. Kluczowym momentem w jego działalności powstańczej był listopad 1864 roku, gdy władze pruskie odkryły organizację w Wystruciu. W wyniku tego śledztwa, które prowadził radca Schaper, zidentyfikowano Rychłowskiego jako poszukiwanego „Władysława”. W styczniu 1865 roku śledztwo zostało zakończone, a Schaper stwierdził: „Związek jest zniszczony całkowicie”. Większość członków organizacji opuściła Prusy Wschodnie i znalazła się na emigracji (w tym Dimitrenko, Meier i Rychłowski).
Emigracja we Francji
Losy Rychłowskiego na emigracji można odtworzyć na podstawie notatek prasowych. W sierpniu 1870 roku w dzienniku francuskim „Le Gaulois” pojawia się wzmianka o „Lrad. Rychłowskim” mieszkającym w Bezons (Seine-et-Oise), który wspierał finansowo działalność emigracyjną. Skrót „Lrad.” to prawdopodobnie błąd w transkrypcji skrótu „Wład.” od imienia Władysław. Bezons, gdzie mieszkał, był centrum przemysłowym w departamencie Val-d’Oise, znanym z produkcji telefonów, kabli i bakelitu. Osiem lat później „L. Rychłowski” (Francuzi wymawiali jego imię jako „Ladislau”) pojawia się w „Oficjalnym katalogu. Lista nagrodzonych na wystawie narodowej 1878 w Paryżu”, gdzie otrzymał srebrny medal w kategorii „Produkcji telegrafów”, reprezentując firmę Rattier z Bezons, producenta kauczuku i kabli gumowych. W 1876 roku „Pamiętnik Towarzystwa Nauk Ścisłych w Paryżu” wymienia Rychłowskiego jako korespondenta i dyrektora fabryki w Bezons.
Kraków
Rychłowski przybył do Krakowa prawdopodobnie w pierwszej połowie lat 80. Świadczy o tym „Wykaz domów miasta Krakowa…” opublikowany w 1885 roku, w którym figuruje jako właściciel kamienicy przy ul. Wielopole 8. W tym czasie sprowadził swoją najbliższą rodzinę z zaboru rosyjskiego. 30 października 1890 roku ożenił się z najstarszą bratanicą, Stanisławą. Świadkiem ich ślubu był Włodzimierz Aleksandrowicz (1835–1928), zasłużony weteran powstania styczniowego. Aleksandrowicz był nauczycielem historii i geografii oraz aktywnym działaczem podczas powstania, a także na emigracji w Paryżu. Rychłowscy nie mieli dzieci.
Rychłowski angażował się w działalność społeczną. Należał do Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych oraz Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, a także był członkiem krakowskiego oddziału Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania 1863–1864.
Zmarł nagle 16 lutego 1900 roku. Został pochowany 18 lutego w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Rakowickim. W 2019 roku jego grób (kwatera Q, po prawej stronie od Rylskich) został wpisany przez Instytut Pamięci Narodowej do Ewidencji Grobów Weteranów Walk o Wolność i Niepodległość Ojczyzny.
Bibliografia
Groniewska B., „Rola Prus Wschodnich w powstaniu styczniowym”, [online], „Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr” 1, Olsztyn 1960, [dostęp lipiec 2024]
Fajnhauz D., „Wileńska prasa konspiracyjna okresu powstania styczniowego na Litwie i Białorusi” (1861-1864)”, [online], „Rocznik Białostocki”, 4, 1963, s. [43]-102, [dostęp lipiec 2024]
