Aleksander Weissberg-Cybulski (ur. 8 października 1901 w Krakowie, zm. 4 kwietnia 1964 w Paryżu) był fizykiem, który doświadczył aresztowania przez NKWD (1937–1940) oraz Gestapo (1940). Był również świadkiem i jednym z pionierów analizy wielkiej czystki w ZSRR.
Życiorys
Aleksander przyszedł na świat w Krakowie jako syn zamożnego żydowskiego kupca, Samuela Weissberga. W wieku pięciu lat jego rodzina przeniosła się do Wiednia, gdzie później studiował matematykę, fizykę, elektrotechnikę oraz fizykę techniczną. W 1929 roku uzyskał dyplom inżyniera fizyki technicznej.
W 1918 roku wstąpił do młodzieżowego ruchu socjalistycznego, a w 1927 roku został członkiem austriackiej partii komunistycznej. Po przeprowadzce do Berlina, zaczął pracować jako asystent profesora Wilhelma Westphala w Instytucie Fizyki w Technische Hochschule. W tym czasie nawiązał kontakty z komunistycznymi intelektualistami, takimi jak Erich Mühsam, Bertolt Brecht oraz Arthur Koestler.
W marcu 1931 roku udał się do ZSRR, gdzie podjął pracę w Ukraińskim Instytucie Fizyko-Technicznym (UFTI) w Charkowie. Stworzył tam „Przegląd Fizyczny Związku Sowieckiego” – centralny organ radzieckiej fizyki, w języku angielskim i niemieckim, i został jego pierwszym redaktorem naczelnym. Ze względu na swoje obowiązki w instytucie często podróżował do Moskwy, gdzie prowadził rozmowy z takimi osobami jak Sergo Ordżonikidze, Jurij Piatakow oraz Nikołaj Bucharin.
W 1932 roku był świadkiem śmierci głodowej milionów ludzi podczas Hołodomoru na Ukrainie, jednak z ideologicznego punktu widzenia interpretował to jako postęp w rozwoju ludzkości. Jego towarzysz, Arthur Koestler, uważał, że umierający z głodu ludzie byli „wrogami ludu”. Koestler opuścił ZSRR w 1933 roku, a Weissberg, żegnając go, powiedział: „Cokolwiek by się działo, wysoko dzierż sztandar Związku Radzieckiego!”
Aleksander Weissberg został aresztowany przez NKWD 1 marca 1937 roku. Przeszedł przez brutalne śledztwo oraz więzienia w Charkowie, Kijowie i Moskwie. W jego obronie list do Stalina napisał osobiście Albert Einstein, a podobne listy wystosowali Frédéric Joliot-Curie, Irène Joliot-Curie i Jean Baptiste Perrin do Andrieja Wyszynskiego. Oba listy nie doczekały się odpowiedzi.
Życie Weissberga uratował pakt Ribbentrop-Mołotow oraz tymczasowy sojusz sowiecko-niemiecki. 5 stycznia 1940 roku na moście granicznym w Brześciu nad Bugiem oficerowie NKWD przekazali grupę komunistów i socjaldemokratów niemieckich i austriackich, w tym Weissberga, do Gestapo. Osadzono ich najpierw w więzieniu w Białej Podlaskiej, a następnie przeniesiono na Pawiak w Warszawie, gdzie przeprowadzono selekcję rasową. Pięciu Żydów, w tym Weissberga, umieszczono w więzieniu na Zamku w Lublinie, podczas gdy reszta została wywieziona w głąb Rzeszy.
Po dwóch miesiącach w lubelskim więzieniu Weissbergowi przyznano opaskę z gwiazdą Dawida i zwolniono, nakazując mu osiedlenie się w Krakowie. Zamieszkał tam u krewnych, gdzie nawiązał kontakt z przebywającym w USA Einsteinem, który zaproponował mu tymczasową katedrę uniwersytecką w Manili. Jednak władze okupacyjne Generalnego Gubernatorstwa nie zgodziły się na jego wyjazd, co Weissberg później skomentował jako koniec jego kariery jako fizyka.
21 marca 1941 roku hitlerowcy utworzyli getto krakowskie. Weissberg początkowo tam zamieszkał, ale po tym, jak znalazł się na niemieckiej liście zakładników, zbiegł z Krakowa i przebywał w gettach w Bochni i Tarnowie. W obliczu masowej zagłady Żydów przeszedł na całkowicie nielegalny tryb życia, ukrywając się w Warszawie, gdzie pomogła mu Zofia Cybulska, jego przyszła żona. 4 marca 1943 roku został aresztowany przez Gestapo w jej mieszkaniu, a Zofia musiała się ukrywać. Weissberg został ponownie osadzony na Pawiaku, a następnie wysłany do obozu pracy w Kawęczynie, skąd uciekł dzięki pomocy niemieckiego kierownika robót. W Warszawie ponownie znalazł schronienie u Zofii Cybulskiej. Udało mu się przetrwać do powstania warszawskiego, w którym wziął udział. Po klęsce uratował go niemiecki podoficer, a przez ostatnie miesiące okupacji ukrywał się we Włochach pod Warszawą. Po ślubie z Zofią przyjął jej nazwisko, aby ukryć swoją tożsamość przed ewentualnym spotkaniem z NKWD.
W połowie 1946 roku opuścił zsowietyzowaną Polskę i osiedlił się w Szwecji, gdzie wkrótce dołączyła do niego żona. Od początku lat 50. mieszkali w Paryżu, gdzie z sukcesem prowadził firmę budowlaną. Utrzymywał bliskie relacje z Jerzym Giedroyciem oraz Zofią i Zygmuntem Hertzami związanymi z paryską „Kulturą”. W znaczący sposób przyczynił się do zakupu nieruchomości pod Paryżem, gdzie ulokowało się czasopismo.
W 1951 roku opublikował autobiografię Wielka czystka (wydanie polskie: Instytut Literacki, Paryż 1966). Przedmowę do niemieckiego wydania (Hexensabbat) napisał Arthur Koestler, a polskie poprzedził wstępem Gustaw Herling-Grudziński, który był osobistym znajomym Weissberga.
Wielka czystka to nie tylko relacja z doświadczeń Weissberga w sowieckich więzieniach w latach 1937–1940, ale także jedna z pierwszych analiz fenomenu wielkiego terroru w ZSRR w latach 1934–1939, jego genezy, przebiegu, mechanizmów socjotechnicznych i konsekwencji. Książka, napisana w barwnym języku, przechodzi od opisu sytuacji do analizy socjologicznej fenomenu czystki.
Autor nie miał wątpliwości co do przyszłości komunizmu sowieckiego. Motto książki brzmi:
Przypisy
Bibliografia, linki
Wielka Czystka, tłum. Adam Ciołkosz, wstęp: Gustaw Herling-Grudziński, Warszawa 1990, ISBN 83-07-02122-7.
Janusz Wróbel, Hiszpańska afera Polski Ludowej
