Aleksander Tomaszewski
Aleksander Tomaszewski (urodzony 23 listopada 1891 we Wrześni, zmarły 23 kwietnia 1970 w Godalming w Wielkiej Brytanii) był majorem piechoty w Polskich Siłach Zbrojnych oraz kawalerem Orderu Virtuti Militari.
Życiorys
Urodził się jako siódme z jedenaściorga dzieci Andrzeja (15 listopada 1854 – 16 marca 1944), mistrza obuwnika, oraz Józefy z Nowickich (16 stycznia 1860 – 6 kwietnia 1902). Jego rodzeństwo to: Salomea (*+1880), Franciszek Xawery – polonijny dziennikarz w USA (1881–1976), Stanisław (*+1884), Waleria (1885–1978 w USA), Mieczysław (1886–1977), Tekla – uczestniczka strajku dzieci wrzesińskich w 1901 (1888–1978 w USA), Czesława (1894–1977), Helena (1896–1995), Stanisława (1898–1924), Witold (*+1902).
Swoją edukację rozpoczął w szkole powszechnej w Wrześni. Po strajku szkolnym przeszedł do progimnazjum, a w 1908 roku kontynuował naukę w gimnazjum w Gnieźnie. Tam wstąpił do Związku Filaretów, gdzie pełnił funkcję członka zarządu. Po wykryciu organizacji przez Niemców, w 1911 przerwał naukę. Rodzina przeniosła się do Poznania, gdzie przyjęto go warunkowo do Gimnazjum Fryderyka Wilhelma. Ponownie wstąpił do Związku Filaretów i działał w zarządzie do rozpoczęcia studiów medycznych w Berlinie w 1914 roku. W tym czasie przyjaźnił się z Mieczysławem Białeckim oraz Władysławem Pniewskim i współorganizował harcerstwo, wzorując się na drużynach strzeleckich. Po przeszkoleniu strzeleckim w Małopolsce, w 1913 roku przywiózł dwa karabiny z amunicją i rozpoczął szkolenie strzeleckie drużyny harcerskiej.
Podczas studiów na wydziale medycyny w Berlinie brał udział w tajnej organizacji młodzieży polskiej, pełniąc rolę kierownika dzielnicy północnej. 20 lipca 1915 roku został powołany do wojska pruskiego i wcielony do 46. a następnie 50. pułku piechoty, z którym walczył na froncie zachodnim, m.in. pod Verdun, Reims, Cambrai, w Champagne i we Flandrii. W trakcie I wojny światowej otrzymał niemiecki Krzyż Żelazny II klasy.
Po demobilizacji 19 grudnia 1918, jako aspirant oficerski w stopniu kaprala, powrócił do Poznania, gdzie od grudnia 1918 do lutego 1919 służył jako sekcyjny w 4 kompanii bezpieczeństwa. W lutym 1919 udał się do Torunia, gdzie wstąpił do Organizacji Wojskowej Pomorza, a od sierpnia 1919 do formującego się Toruńskiego Pułku Strzelców, późniejszego 63 Toruńskiego pułku piechoty. 27 października 1919 roku został mianowany podporucznikiem. Jako dowódca kompanii brał udział w zajmowaniu Pomorza. 2 maja 1920 wyruszył na front bolszewicki (na 3 maja 1920 jako adiutant III. baonu). Uczestniczył w wszystkich walkach swojego pułku – najpierw jako dowódca kompanii, a od września do grudnia 1920 jako dowódca batalionu. Za swoje czyny, 19 lutego 1921, został odznaczony orderem Virtuti Militari V kl. (nr 2491; Dz. pers. 10/22). W uzasadnieniu wymieniono m.in. kilkakrotne powstrzymanie oddziałów przed wycofaniem się, wyniesienie rannego oficera z pola walki oraz przejęcie dowództwa po ciężko rannym oficerze, prowadząc batalion do zwycięskiej akcji pod Drohiczynem 27 września 1920. Po powrocie z frontu brał udział w obsadzaniu granicy niemieckiej do marca 1921.
Nadal służył w 63 pp, gdzie 15 sierpnia 1924 roku awansował na stopień kapitana. W latach 1926–1928 pracował w Dowództwie Okręgu Korpusu Nr VIII w Toruniu jako kierownik Referatu Personalnego. Następnie był dowódcą kompanii w 77 pułku piechoty. Na zlecenie Wojskowego Biura Historycznego opracował „Zarys historji wojennej 63-go Toruńskiego Pułku Piechoty”, wydany w 1929 roku w Warszawie.
W marcu 1931 roku został przeniesiony do Korpusu Ochrony Pogranicza w pułku KOP „Wołożyn”. 1 kwietnia 1931 roku objął stanowisko komendanta Obwodu Przysposobienia Wojskowego w Wołożynie, a od 1 kwietnia do 31 sierpnia 1939 roku był komendantem PW i garnizonu Wołożyn.
Po wkroczeniu Armii Czerwonej 17 września 1939 na wschodnie tereny Polski, rozpoczęła się ewakuacja miasta. Aleksander pożegnał się z żoną i córką, które zostały wywiezione do Kazachstanu. W dniach 22–23 września 1939 uczestniczył w obronie Grodna przed wojskami sowieckimi, a w czasie marszu odwrotnego do granicy litewskiej dowodził kolumnami taborowymi pozbawionymi dowódców. 25 września 1939 przekroczył granicę litewską, gdzie został internowany. Przebywał w Olicie do 27 października, a następnie w obozie w Kalwarii do 10 lipca 1940. Od 14 lipca 1940 do 29 czerwca 1941 przebywał w sowieckim obozie jenieckim w Kozielsku, a od 2 lipca 1941 do 29 sierpnia 1941 w obozie NKWD w Griazowcu.
Po zawarciu układu Sikorski-Majski oraz tzw. amnestii dla obywateli polskich, 29 sierpnia 1941 wstąpił do nowo formowanych oddziałów Wojska Polskiego w ZSRR, stacjonując w obozie w Tatiszczewie. Od 18 września 1941 był dowódcą batalionu w Ośrodku Zapasowym 5 Dywizji Piechoty, a od października do grudnia 1941 pełnił rolę szefa sztabu. 11 grudnia 1941 roku awansował na stopień majora. Od 1 stycznia do 30 września 1942 w Ośrodku Zapasowym 5 Dywizji Piechoty pełnił kolejno funkcje dowódcy batalionu, I zastępcy dowódcy Ośrodka i od lipca 1942 obowiązki dowódcy Ośrodka.
W tym czasie odnalazł swoją rodzinę, którą udało się sprowadzić do polskiego obozu w Dżałał-Abad. Czekała ich jednak kolejna kilkuletnia rozłąka, ponieważ córka musiała odbywać służbę wojskową. Po kilku przydziałach, w tym do Biura Szyfrów w Tel-Awiwie, przyjechała do ojca w Anglii dopiero w 1947 roku. Żona zaś pracowała jako nauczycielka w Masindi w Ugandzie do 1948 roku.
Na mocy Rozkazu Dowódcy Armii (Nr 3/42 pkt 8) Aleksander Tomaszewski został 30 listopada 1942 roku przeniesiony w stan nieczynny na 3 lata. Po zakończeniu wojny nie zdecydował się na powrót do Polski. Ostatecznie osiedlił się w Godalming w Wielkiej Brytanii, gdzie zmarł 16 kwietnia 1970 roku. Jego grób znajduje się na cmentarzu Eashing Cemetery w Godalming (Sector S, Plot nr 2341).
17 lipca 1921 roku Aleksander ożenił się z Wandą z Ekowskich (1896–1995) z Lubicza. Wkrótce na świat przyszła ich córka – Ludomiła Helena (1922–2006, Wielka Brytania).
Ordery i odznaczenia
- Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari nr 2491 (19 lutego 1922)
- Krzyż Walecznych
- Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami
- Medal Wojska
- Srebrny Krzyż Zasługi (14 października 1934)
- Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921
- Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
- Srebrny Medal za Długoletnią Służbę
- Brązowy Medal za Długoletnią Służbę
- Krzyż Żelazny II klasy (Cesarstwo Niemieckie)
- The War Medal 1939–1945 (Wielka Brytania)
- The Defence Medal (Wielka Brytania)
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Tomaszewski Aleksander. [w:] Kolekcja Orderu Wojennego Virtuti Militari; sygn. I.482.6-511 [on-line]. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2024-09-29].
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2020-03-31].
Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
Rocznik Oficerski 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.
Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
Teczka akt personalnych Aleksandra Tomaszewskiego w Centralnym Archiwum Wojskowym, Warszawa – Rembertów.
Ośrodek KARTA: Indeks Represjonowanych 1939–1956.
Paluszkiewicz M, Szews J., Słownik biograficzny członków tajnych towarzystw gimnazjalnych w Wielkim Księstwie Poznańskim 1850–1918, Poznań 2000.
Stańczyk: Wesele i pogrzeb w: Wiadomości Wrzesińskie, Nr 1080, 14.01.2011, s. 22.
16. Dywizja jej powstanie organizacja i udział w walkach: w 10-letnią rocznicę istnienia 1919–1929, Jarnuszkiewicz (red.), Grudziądz 1929, s. 79, 84.
