Aleksander Tansman

Aleksander Tansman (urodzony 11 czerwca 1897 w Łodzi, zmarły 15 listopada 1986 w Paryżu) był polskim kompozytorem, pianistą-wirtuozem oraz dyrygentem żydowskiego pochodzenia.

Życiorys

Rodzice Tansmana pochodzili z rodzin żydowskich, które miały swoje korzenie w dawnym Wielkim Księstwie Litewskim: jego ojciec, Mosze Tancman, oraz matka, Chana Gurwicz, byli z Pińska. Dziadek, Leon Gurwicz, był uczonym i tajnym radcą dworu cesarskiego, posiadającym prawo do tytułu szlacheckiego.

W domu rodzinnym dominowały języki polski i francuski, ponieważ rodzice Tansmana byli frankofilami. Swoją edukację rozpoczął w Łodzi, w gimnazjum z językiem polskim jako wykładowym. Kształcił się w zakresie muzyki u Nauma Podkaminera (ucznia Nikołaja Rimskiego-Korsakowa), Karla Lütschga, Sándora Vasa oraz Wojciecha Gawrońskiego. W młodości nawiązał przyjaźń z Julianem Tuwimem i Pawłem Kleckim. W tym czasie występował także w Łódzkiej Orkiestrze Symfonicznej, prowadzonej przez Tadeusza Mazurkiewicza. Od 1915 roku kontynuował naukę w Warszawie, gdzie studiował teorię muzyki u Piotra Rytla, kompozycję u Henryka Melcera-Szczawińskiego oraz prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W listopadzie 1918 roku brał udział w patriotycznych manifestacjach studenckich oraz wstąpił do Legii Akademickiej, w której większość członków stanowiła organizacja POW, przekształcona w regularny pułk piechoty. W styczniu 1919 roku Tansman zdobył pierwszy w niepodległej Polsce konkurs kompozytorski, a w kolejnych miesiącach odbył szereg koncertów w Warszawie. Jego zwycięskie dzieło, Romans na skrzypce i fortepian, zostało opublikowane przez wydawnictwo Gebethner i Wolff.

Jesienią 1919 roku, po uzyskaniu wizy wyjazdowej od premiera Ignacego Jana Paderewskiego, Tansman wyjechał do Paryża, gdzie za namową swoich mistrzów, w tym Zdzisława Birnbauma, postanowił kontynuować i rozwijać swoją karierę artystyczną. Z Paryżem związał się na całe życie. W czasie II wojny światowej, z obawy przed Zagładą, przebywał z rodziną w Stanach Zjednoczonych (w Los Angeles), a do Francji powrócił w 1946 roku. Jako kompozytor zyskał międzynarodowe uznanie, a przez całe życie występował również jako pianista i dyrygent w Europie, Ameryce Północnej oraz na Dalekim Wschodzie.

Odstępując od wpływów neoromantyzmu, szczególnie tych związanych z tradycją niemiecką, i zwracając się ku tradycji romańskiej, Tansman stał się „pierwszym w historii polskiej muzyki kompozytorem, łączącym jawną orientację klasyczną z tak szerokim rozmachem i dorobkiem”. Był współtwórcą oraz jednym z najwcześniejszych i najwybitniejszych przedstawicieli neoklasycyzmu w muzyce światowej, obok takich twórców jak Igor Strawiński, Darius Milhaud, Paul Hindemith, Francis Poulenc czy Alfredo Casella. Należał również do najbardziej docenianych reprezentantów międzynarodowej grupy muzycznej École de Paris, w której skład wchodzili Bohuslav Martinů, Tibor Harsányi, Aleksander Czeriepnin, Marcel Mihalovici oraz Siergiej Prokofiew. Obok Karola Szymanowskiego, Tansman był „w istocie pierwszym kompozytorem, który związał polską muzykę z nowym, dwudziestowiecznym językiem kompozytorskim, stosując technikę politonalną już w 1915 roku (w Albumie polskim na fortepian)”.

Jego sława, zdobyta już w latach dwudziestych, przyczyniła się do zwiększenia prestiżu kultury polskiej na arenie międzynarodowej. W muzyce Tansmana łączą się tradycje wieków rozwoju europejskiej muzyki, nawiązania do gatunków chopinowskich (np. mazurki, nokturny), folkloru polskiego oraz tradycji żydowskiej, dalekowschodniej i amerykańskiej, z nowoczesnością oraz najnowszymi osiągnięciami w dziedzinie kompozycji. Stosował on m.in. charakterystyczny dla swojej muzyki akord – poliharmoniczne współbrzmienie zwane „drapaczem chmur” – oraz wprowadził całkowicie indywidualny sposób kształtowania formy. Jego twórczość wyróżniała się nowatorstwem oraz oryginalnością języka muzycznego, zarówno w kontekście paryskiego i europejskiego neoklasycyzmu, jak i polskich dokonań. Dorobek Tansmana jest obszerny i różnorodny. Był uznawanym mistrzem instrumentacji, kompozytorem muzyki symfonicznej, chóralno-orkiestrowej, scenicznej, kameralnej, fortepianowej oraz gitarowej – jego utwory wykonywano na całym świecie, sięgając nawet 500 rocznie.

W latach 1932–1933 Tansman odbył artystyczne tournée dookoła świata, podczas którego był honorowany przez takie osobistości jak Mahatma Gandhi czy cesarz Japonii Hirohito, który przyznał mu medal Jiji Shimpo „w uznaniu wybitnego wkładu do sztuki światowej”. Tansman otrzymał również tytuł honorowego samuraja, co wiązało się z przyznaniem mu miecza oraz dożywotnim prawem do pogrzebu na koszt państwa japońskiego.

W 1945 roku jego muzyka do filmu Paris Underground w reżyserii Gregory’ego Ratoffa została nominowana do Oscara. Był to pierwszy polski kompozytor wyróżniony przez hollywoodzką Akademię Filmową w kategorii „original music”. Tansman komponował muzykę filmową sporadycznie, jednak od początku lat 30. współpracował z najwybitniejszymi przedstawicielami awangardy filmowej, takimi jak Jean Epstein i Julien Duvivier.

Utwory Tansmana zamawiali m.in. Orchestre des Concerts Golschmann (Impressions pour orchestre, 1921), Orchestre des Concerts Koussevitzky w Paryżu (Scherzo sinfonico, Légende, 1923, II Symfonia, 1926), Orchestre des Concerts Straram (Ouverture symphonique, 1926), Fundacja Elizabeth Sprague Coolidge w Waszyngtonie (Triptyque, 1930), Królowa Belgów Elżbieta (III Symfonia koncertująca, 1931, Suita barokowa, 1958), Filharmonia w Rotterdamie (Partita, 1933, Hommage à Erasme de Rotterdam, 1969), Kurt Jooss (La Grand Ville, 1935), Saint Louis Symphony Orchestra (Variations sur un theme de Frescobaldi, 1937, Ricercari, 1949), UNESCO (Tombeau de Chopin, 1949), Radio France (Voyage de Magellan, 1949, Le Serment, 1953), Fundacja Forda w Nowym Jorku (Capriccio, 1954), Agencja Radia i Telewizji Francuskiej R.T.F. (Koncert na klarnet i orkiestrę, 1957, Symfonia kameralna, 1960, Concertino na flet i orkiestrę, 1968), Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej w Wenecji (Les Habits Neufs du Roi, 1959), Opera Nicejska (Zmartwychwstanie, 1962, L’usignolo di Boboli, 1963), Międzynarodowy Mistrzowski Konkurs Pianistyczny im. Artura Rubinsteina w Tel Awiwie (Hommage à Arthur Rubinstein, 1973) oraz francuskie Ministerstwo Kultury (Georges Dandin, 1974, Dziesięć przykazań, 1978).

Bliskie relacje z wieloma znakomitościami, takimi jak Maurice Ravel, André Gide, Jean Cocteau, Charlie Chaplin, Alban Berg, Arnold Schönberg, George Gershwin, Albert Einstein, Charles Laughton, Dmitrij Mereżkowski, Alejo Carpentier, Lion Feuchtwanger, Julien Duvivier, Franz Werfel, Aldous Huxley, Béla Bartók, Edward G. Robinson, Thomas Mann, Emil Ludwig, Aaron Copland, Jean Renoir, Vladimir Jankélévitch oraz Salvador de Madariaga, były dowodem na uznanie, jakim cieszył się Tansman. Przyjaźń z Igorem Strawińskim zaowocowała cenioną monografią – esejem autorstwa Tansmana pt. Igor Stravinsky (1948).

Dzieła Tansmana wykonywali m.in. dyrygenci Tullio Serafin, Arturo Toscanini, André Caplet, Siergiej Kusewicki, Vladimir Golschmann, Walter Damrosch, Désiré-Émile Inghelbrecht, Leopold Stokowski, Willem Mengelberg, Pierre Monteux, Henry Wood, Hermann Abendroth, Walther Straram, Erich Kleiber, Otto Klemperer, Adrian Boult, Emil Młynarski, Grzegorz Fitelberg, Dimitri Mitropoulos, Artur Rodziński, Jascha Horenstein, Eugene Ormandy, Charles Bruck, Eugène Bigot, Bruno Maderna, Jean Fournet, André Cluytens, Malcolm Sargent, Rafael Kubelík, Paul van Kempen, Charles Münch, Roger Wagner, Ferenc Fricsay, Carlos Chávez, Stanisław Wisłocki, Renard Czajkowski, Zygmunt Rychert, Jerzy Maksymiuk oraz Wojciech Michniewski. Jego utwory interpretowali znani pianiści, tacy jak Marie-Aimée Roger-Miclos, Walter Gieseking, José Iturbi, Henri Gil-Marchex, Jan Smeterlin, Mieczysław Horszowski, Léo-Pol Morin, Henryk Sztompka, Karol Szreter, Dimitri Tiomkin, Zbigniew Drzewiecki, Arturo Benedetti Michelangeli oraz Alicia de Larrocha. Wykonywali je również śpiewacy, tacy jak Maria Freund, Jane Bathori, Stanisława Korwin-Szymanowska oraz Maria Sartova, a także gitarzysta Andrés Segovia, skrzypkowie Bronisław Huberman, József Szigeti, Jascha Heifetz, Héléne Jourdan-Morhange, Irena Dubiska, Henri Temianka oraz wiolonczeliści Pablo Casals, Grigorij Piatigorski, Gaspar Cassadó, Maurice Maréchal, Enrico Mainardi oraz Kazimierz Wiłkomirski.

Jako twórca baletów współpracował z takimi choreografami jak Olga Prieobrażenska, Rudolf Laban, Adolf Bolm, Kurt Jooss oraz Ernst Uthoff.

Od pierwszej połowy lat dwudziestych, a także przez następne dziesięciolecia, utwory Tansmana były wykonywane w najlepszych salach koncertowych na świecie, takich jak Filharmonia Warszawska, Salle Gaveau, Salle des Agriculteurs, Palais du Trocadéro, Narodowa Opera Paryża – Opéra Garnier, Théâtre Mogador, Théâtre du Vieux-Colombier, Filharmonia Nowojorska, Salle Pleyel, Théâtre Royal de la Monnaie, Filharmonia Berlińska, Carnegie Hall, Berlin Staatsoper, Royal Albert Hall, Metropolitan Opera, Cleveland Severance Hall, Royal Concertgebouw, American Academy of Music, Teatro La Fenice, Chicago Symphony Center, Théâtre des Champs-Élysées, Wigmore Hall, Hollywood Bowl, Boston Symphonic Hall, Chateau Royal de Laeken, Teatro Calderón oraz Teatr Narodowy w Oslo.

W 1977 roku, w uznaniu jego wkładu w kulturę Europy, jako pierwszy polski artysta Tansman został uhonorowany (po Dymitrze Szostakowiczu) fotelem Królewskiej Akademii Nauk, Literatury i Sztuki w Brukseli, do której członkami byli także m.in. Gioacchino Rossini, Giuseppe Verdi, Johannes Brahms, Ferenc Liszt, Manuel de Falla, Florent Schmitt, Maurice Ravel, Igor Strawiński, Franco Alfano, Jean Sibelius, Darius Milhaud, Benjamin Britten oraz Olivier Messiaen. W 1979 roku Związek Kompozytorów Polskich przyznał mu honorowe członkostwo, a Akademia Muzyczna w Łodzi – tytuł doctora honoris causa (1986).

Marian Fuks, wspominając Aleksandra Tansmana, zauważył: „Do ostatnich dni życia cechowała go, a znałem go osobiście od wielu lat, ogromna witalność i radość życia. Był ciągle aktywny i pełen uroku. Nie był nigdy sędziwy, po prostu miał sporo lat. […] Mimo iż ogromnie dużo pracował, tworzył i koncertował – Tansman nie był ascetą. Kochał życie i kobiety”.

Życie prywatne

W 1924 roku Tansman ożenił się z Anną Eleonorą Brociner, pochodzącą z rumuńsko-szwajcarskiej rodziny (jej stryj był sekretarzem królowej Elżbiety). Rozwiedli się w 1932 roku. W 1934 roku poznał Nadjeżdżę de Bragança, wnuczkę Michała II pretendenta do tronu Portugalii. Ich związek zakończył się w 1936 roku. W 1937 roku poślubił Colette Cras, wybitną pianistkę, córkę Jeana Crasa, wiceadmirała francuskiej floty oraz dowódcy portu w Breście, który również był kompozytorem. Para miała dwie córki, Mireille (ur. 1939) oraz Marianne (ur. 1940).

Upamiętnienie

Motyw IV Symfonii Tansman, zatytułowanej Epizody na orkiestrę symfoniczną, fortepian i organy, napisanej przez Henryka Mikołaja Góreckiego w 2006 roku, został zbudowany z liter imienia i nazwiska Aleksandra Tansmana.

Aleksander Tansman jest bohaterem powieści francuskiego pisarza Rémi Hupperta: La partition de l’exil, opublikowanej przez paryskie wydawnictwo Michel de Maule w 2017 roku.

Wystawa „Paweł Klecki i muzyka Łodzi” w Muzeum Miasta Łodzi, obok Juliana Tuwima, wyróżniła Aleksandra Tansmana jako jednego z głównych bohaterów.

Tansman o sztuce i tradycji

Wybrane kompozycje

Przypisy

Bibliografia

I. Schwerke, Alexandre Tansman, compositeur polonais, Paryż 1931.

K. Biegański, Aleksander Tansman, kompozytor, pianista, dyrygent, „Ruch Muzyczny” 1960, nr 10-11, s. 8–9.

K. Biegański, Koncert na orkiestrę Aleksandra Tansmana, „Ruch Muzyczny” 1960, nr 21, s. 14.

K. Biegański, Sabbataj C’wi, nowa opera A. Tansmana, „Ruch Muzyczny” 1961, nr 9, s. 2-3.

T. Kaczyński, Rozmowa z Aleksandrem Tansmanem, „Ruch Muzyczny” 1967, nr 12, s. 6–7.

T. Kaczyński, Młodzi kompozytorzy polscy w Paryżu w latach 1926–1950 a stosunki muzyczne polsko-francuskie, „Muzyka” 1972, nr 2, s. 106–127.

T. Kaczyński, Rozmowa z Aleksandrem Tansmanem, „Ruch Muzyczny” 1973, nr 20, s. 3-5.

T. Kaczyński, Rozmowa z Aleksandrem Tansmanem, „Ruch Muzyczny” 1974, nr 1, s. 11–13.

J. Cegiełła, Szkice do autoportretu polskiej muzyki współczesnej, Kraków 1976.

T. A. Zieliński, Klasyk polskiej muzyki współczesnej, „Ruch Muzyczny” 1977, nr 13, s. 3–4.

Z. Helman, Estetyka twórczości Aleksandra Tansmana, „Ruch Muzyczny” 1977, nr 13, s. 4–5.

T. Kaczyński, Między Polską a Francją, „Ruch Muzyczny” 1977, nr 13, s. 5–6.

T. A. Zieliński, Style, kierunki i twórcy muzyki XX wieku, Warszawa 1980.

Z. Helman, Neoklasycyzm w muzyce polskiej XX wieku, Kraków 1985.

J. Cegiełła, Dziecko szczęścia. Aleksander Tansman i jego czasy, Warszawa 1986.

M. Fuks, Muzyka ocalona. Judaica polskie, Warszawa 1989.

A. Granat-Janki, Forma w twórczości instrumentalnej Aleksandra Tansmana, Wrocław 1995.

G. Hugon, Alexandre Tansman (1897-1986). Catalogue de l’oeuvre, Paryż 1995.

A. Wendland, Gitara w twórczości Aleksandra Tansmana, Łódź 1996.

J. Cegiełła, Dziecko szczęścia. Aleksander Tansman i jego czasy, T. 1-2, Łódź 1996.

Aleksander Tansman 1897-1986. Materiały z ogólnopolskiej sesji naukowej, red. M. Szoka, Łódź 1997.

T. Kaczyński, Tansman znów w Paryżu, „Ruch Muzyczny” 1998, nr 1, s. 12-14.

Hommage au compositeur Alexandre Tansman (1897-1986), ed. P. Guillot, Paryż 2000.

J. Rogala, Muzyka polska XX wieku, Kraków 2000.

M. Fuks, Księga sławnych muzyków pochodzenia żydowskiego, Poznań-Warszawa 2003.

D. Szwarcman, Czas Warszawskich Jesieni. O muzyce polskiej 1945-2007, Warszawa 2007.

T. Samerek, Akordy sukcesu i pasaże tęsknoty. Enneagram kluczem do interpretacji sonat wiolonczelowych Fryderyka Chopina i Aleksandra Tansmana, Gdańsk 2011.

A. Tansman, Regards en arrière. Itinéraire d’un musicien cosmopolite au XXe siècle, ed. C. Segond-Genovesi, M. Tansman-Zanuttini, M. Tansman-Martinozzi, Nantes – Château-Gontier 2013.

W. Wendland, W 89 lat dookoła świata. Aleksander Tansman u źródeł kultury i tożsamości, Łódź 2013.

W. Wendland, Kanon XIX/XX: Tansman, „Ruch Muzyczny” 2014, nr 12, s. 85–88.

L.T. Błaszczyk, Żydzi w kulturze muzycznej ziem polskich w XIX i XX wieku. Słownik biograficzny, Warszawa 2014.

A. Wendland, Górecki. IV Symfonia Tansman Epizody. Fenomen, żywioł, tajemnica, Łódź 2016.

Z. Helman, Korespondencja Aleksandra Tansmana z Krzysztofem Biegańskim w świetle recepcji jego muzyki w Polsce w latach międzywojennych, „Muzyka” 2017, nr 3, s. 71-96.

M. Szoka, Tansman Aleksander, [w:] Polski Słownik Biograficzny, Warszawa-Kraków 2018, T. LII/2, z. 213, s. 161–165.