Aleksander Seńkowski
Aleksander Seńkowski (14 września 1897 – 6 stycznia 1964) był kapitanem pilotem obserwatorem Wojska Polskiego. Służył w armii austro-węgierskiej podczas I wojny światowej oraz brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej. Otrzymał Order Virtuti Militari. Jako inżynier lotnictwa specjalizował się w konstrukcji i budowie silników, a przez wiele lat pełnił rolę dyrektora w Państwowych Zakładach Lotniczych. Wprowadził do produkcji silniki stosowane w samolotach takich jak PZL P.7, PZL P.11, PZL.23 Karaś, PZL.37 Łoś, PZL.46 Sum, PZL.50 Jastrząb, Lublin R.XIIIF oraz RWD-14 Czapla. Po II wojnie światowej kierował pracami nad lekkim traktorem Ferguson TE20, który przyczynił się do zmechanizowania rolnictwa na całym świecie.
Życiorys
Młodość i I wojna światowa
Urodził się 14 września 1897 roku we Lwowie w rodzinie Juliana, generała majora c. i k. Armii, oraz Marii z Pomianowskich. Ukończył III Państwowe Gimnazjum we Lwowie, a maturę zdał w 1915 roku w Wiedniu. Po wybuchu I wojny światowej został powołany do armii austro-węgierskiej 21 czerwca 1915 roku i przydzielony do pułku armat polowych nr 28, którym wcześniej dowodził jego ojciec. Po przeszkoleniu w szkole oficerów rezerwy, od 4 marca 1916 roku walczył na froncie wschodnim, w oddziale, który przemianowano na pułk haubic polowych nr 28. 5 czerwca 1916 roku trafił do rosyjskiej niewoli, gdzie pracował jako mechanik w warsztatach w Kijowie. Po uwolnieniu 17 marca 1918 roku powrócił do swojego oddziału, który został przekształcony w pułk artylerii polowej nr 102, gdzie służył jako instruktor i został mianowany chorążym.
Służba w Wojsku Polskim (1918–1932)
3 listopada 1918 roku zgłosił się do służby w nowo utworzonym Wojsku Polskim i został przydzielony do I eskadry bojowej lotniczej w Krakowie. 28 listopada przeniesiono go do III eskadry lotniczej bojowej (przemianowanej 21 grudnia na 7. eskadrę lotniczą). Początkowo pełnił funkcję oficera technicznego, a w 1919 roku przeszedł przeszkolenie na obserwatora. Mimo chęci odbycia szkolenia w pilotażu, musiał długo czekać z powodu braku dostępnych miejsc. W maju 1919 roku, podczas lotu z pilotem Stefanem Stecem, został zestrzelony, ale udało im się wylądować w przygodnym terenie. W czerwcu otrzymał pochwałę za odwagę w atakach z niskiej wysokości na oddziały wroga. 30 czerwca, również w załodze ze Stecem, przeprowadził bombardowanie i ostrzał oddziałów ukraińskich w rejonie Jeziernej i Podhajczyk.
Na początku 1920 roku uczestniczył w przygotowaniach eskadry do działań w wojnie polsko-bolszewickiej. 17 lutego, w towarzystwie majora Cedrica Fauntleroya i kapitana Meriana Coopera, udał się do Tarnopola po rozkazy. Brał także udział w poszukiwaniach lądowiska dla eskadry; jego samolot kapotował podczas lądowania na wyboistym polu pod Równem.
Na początku kwietnia 1920 roku został wysłany do Warszawy na przeszkolenie na samolotach Ansaldo A.1 Balilla. Po szybkim powrocie do jednostki bojowej, 10 kwietnia wziął udział w dwukrotnym ataku na nieprzyjacielskie transporty na stacji kolejowej w Cudnowie. 15 maja zidentyfikował i ostrzelał nieprzyjacielską baterię artyleryjską, a mimo uszkodzeń synchronizatora karabinu maszynowego i śmigła, pilotowi udało się bezpiecznie dotrzeć na lotnisko. 27 maja przeprowadził samotny atak na kolumnę kawalerii Armii Czerwonej liczącą około 20 tysięcy jeźdźców, gdzie został lekko ranny. Mimo to kontynuował walkę, a 28 maja atakował oddziały 1. Armii Konnej Siemiona Budionnego w rejonie Białej Cerkwi, które zagrażały lotnisku 7. eskadry. 29 maja został jednak uznany za niezdolnego do lotów i skierowany do grupy organizacyjnej odpowiedzialnej za ewakuację sprzętu eskadry do Koziatynia. W trakcie bitwy o Lwów aktywnie uczestniczył w działaniach 7. eskadry, startując wielokrotnie do lotów szturmowych na bolszewicką kawalerię.
2 października, na lotnisku Lewandówka, został odznaczony przez generała Stanisława Hallera Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari.
W 1921 roku został urlopowany z wojska i rozpoczął studia na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lwowskiej, jednak z powodu trudności finansowych musiał je przerwać po roku. 17 lipca 1922 roku powrócił do służby w Wojsku Polskim, uzyskując przydział do Dowództwa Centralnych Zakładów Lotniczych w Warszawie jako oficer techniczny. W 1923 roku ukończył kurs nadzoru technicznego produkcji lotniczej we Francji. 1 listopada 1924 roku został przeniesiony do 2. pułku lotniczego w Krakowie i oddelegowany na studia w École Supérieure d’Aéronautique w Paryżu, które ukończył w 1925 roku z drugą lokatą. Po powrocie do kraju rozpoczął pracę w Instytucie Badań Technicznych Lotnictwa w Warszawie. W 1926 roku ponownie wysłano go do Francji na staż w wytwórniach silników lotniczych. W 1928 roku uzyskał tytuł inżyniera w Wyższej Szkole Aeronautyki i Konstrukcji Mechanicznych w Paryżu. Został szefem ekspozytury Centrali Odbiorczej Wojskowego Zakładu Zaopatrzenia Aeronautyki, a następnie przeniesiony do Komisji Nadzoru Technicznego w Fabryce Silników Lotniczych Polskich Zakładów Skody (PZSkoda) w Warszawie. 31 stycznia 1928 roku został przeniesiony w stan nieczynny na 12 miesięcy bez wynagrodzenia. Stan ten przedłużano mu 31 stycznia 1929 i 31 stycznia 1930 roku o kolejne 12 miesięcy.
W 1928 roku przebywał w Stanach Zjednoczonych, gdzie nadzorował zakup licencji silnika Wright Whirlwind J-5 w wytwórni Wright Aeronautical. Po powrocie do kraju nadzorował uruchomienie produkcji tego silnika. Rok później wszedł w skład zespołu specjalistów odpowiedzialnych za zakup silnika Bristol Jupiter, który napędzał myśliwce PZL P.7. W zakładach PZSkoda zainicjował jego produkcję.
1 lutego 1931 roku został powołany ze stanu nieczynnego do Wojskowego Zakładu Zaopatrzenia Aeronautyki. Z dniem 31 sierpnia 1932 roku przeszedł do rezerwy, jednocześnie pozostając w rezerwie w 1. pułku lotniczym.
Później objął kierownictwo w Instytucie Badań Technicznych Lotnictwa, gdzie wspólnie z inż. Franciszkiem Peterem skonstruował 4-cylindrowy silnik lotniczy PS-II Petersen, który zasilał samolot WK-3.
Kariera zawodowa w II RP
Po zwolnieniu z wojska wrócił do pracy w zakładach Skoda, gdzie zajmował kolejno stanowiska kierownika montażu, kierownika warsztatu oraz szefa produkcji. Nadzorował uruchomienie produkcji licencyjnych silników Bristol Mercury (w samolocie PZL P.11) i Pegasus (w PZL.23 Karaś) oraz silnika PZL G-1620A Mors o mocy 340 KM, opracowanego przez inż. Stanisława Nowkuńskiego do samolotów Lublin R.XIIIF. W 1934 roku awansował na stanowisko zastępcy dyrektora ds. produkcji. Po zakupie PZSkoda przez państwo, objął funkcję II zastępcy dyrektora ds. produkcji w Wytwórni Silników Nr 1 w Państwowych Zakładach Lotniczych. Pod jego nadzorem rozpoczęto produkcję silników Bristol, które były wykorzystywane w samolotach PZL.37 Łoś, PZL.46 Sum, PZL.50 Jastrząb oraz silnika PZL G-1620B Mors-II, zaprojektowanego przez Nowkuńskiego do RWD-14 Czapla. W 1937 roku wprowadził potokowy system produkcji, co znacząco zwiększyło wydajność w zakładach, którymi zarządzał. Na stanowisku zastępcy dyrektora PZL pracował do wybuchu II wojny światowej.
II wojna światowa i emigracja
Po kampanii wrześniowej przedostał się przez Rumunię do Francji, gdzie w marcu 1940 roku rozpoczął pracę w fabryce silników Société Industrielles Générale de Moteur d’Aviation (S.I.G.M.A) w Lyonie. W styczniu 1942 roku dotarł do Wielkiej Brytanii, gdzie znalazł zatrudnienie w dziale silnikowym zakładów Bristol Aeroplane Company w Filton. W 1942 roku podczas Technicznego Kongresu Lotnictwa wygłosił referat poświęcony produkcji silników lotniczych. W styczniu 1944 roku rozpoczął pracę w zakładach Roy Fedden, gdzie kierował działem projektowania samolotów i silników lotniczych. W listopadzie 1947 roku rozpoczął pracę w wytwórni traktorów Harry Ferguson Ltd. w Coventry, gdzie pełnił rolę naczelnego inżyniera działu produkcji, a później naczelnego inżyniera wytwórni. Pod jego kierunkiem powstał lekki traktor Ferguson TE20, który uznano za jeden z najważniejszych ciągników rolniczych w historii.
Zmarł 6 stycznia 1964 roku w Coventry.
Działalność społeczna i sportowa
W sierpniu 1923 roku wziął udział w II Krajowym Locie Okrężnym, którego nie ukończył. Interesował się motoryzacją, będąc członkiem Automobilklubu Polskiego, gdzie pełnił funkcje wiceprezesa i sekretarza generalnego, a także zajmował się organizacją rajdów samochodowych. W 1926 roku uczestniczył w automobilowym pościgu za lisem. W październiku 1929 roku zasiadał w jury konkursu na najpiękniejszy samochód, a w sierpniu 1930 roku wygrał automobilową pogoń za lisem w Podkowie Leśnej. W 1930 roku był członkiem komisji Lotu Małej Ententy i Polski.
W 1937 roku brał udział w Międzyklubowym Turnieju Samochodowym Warszawa–Łódź oraz pełnił rolę Wicekomandora podczas VIII, IX i XI Międzynarodowego Rajdu organizowanego przez Automobilklub Polski. W 1939 roku znalazł się w ostatnim przedwojennym zarządzie Automobilklubu Polskiego.
Od 1932 roku był członkiem Związku Polskich Inżynierów Lotniczych (w 1936 roku pełnił funkcję prezesa), a w 1937 roku został przewodniczącym Sądu Koleżeńskiego.
Po zakończeniu II wojny światowej był członkiem Stowarzyszenia Techników Polskich (STP) w Wielkiej Brytanii, Institution of Mechanical Engineers oraz Society of Automotive Engineers, a także aktywnie działał w organizacjach polonijnych w Wielkiej Brytanii.
Życie prywatne
W 1934 roku poślubił Janinę z Pfeifferów (ur. 1909).
Ordery i odznaczenia
Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari nr 2442 – 8 kwietnia 1921
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
Krzyż Walecznych (dwukrotnie)
Złoty Krzyż Zasługi – 11 listopada 1935 „za zasługi na polu przemysłu wojennego”
Srebrny Krzyż Zasługi – 4 marca 1925 „za zasługi dla armii Rzeczypospolitej Polskiej w dziedzinie rozwoju lotnictwa”
Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921
Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
Polowa Odznaka Pilota nr 42 – 11 listopada 1928 roku „za loty bojowe nad nieprzyjacielem w czasie wojny 1918-1920”
Odznaka za Rany i Kontuzje z jedną gwiazdką
Przypisy
Bibliografia
Seńkowski Aleksander. [w:] Kolekcja Orderu Wojennego Virtuti Militari, sygn. I.482.18-1173 [on-line]. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2023-03-02].
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2022-01-19].
Lot dookoła Polski. „Polska Zbrojna”. 212/1923, 5 sierpnia 1923. Warszawa. OCLC 839137596.
Srebrne krzyże zasługi. „Polska Zbrojna”. 77/1925, 18 marca 1925. Warszawa. OCLC 839137596.
Za lisem w samochodzie. „Rzeczpospolita”. 239/1926, 1 września 1926. Warszawa.
VIII Raid Międzynarodowy Automobilklubu Polski. „Rzeczpospolita”. 159A/1929, 12 czerwca 1929. Warszawa.
Konkurs piękności samochodów w Łazienkach. „Polska Zbrojna”. 274/1929, 6 października 1929. Warszawa. OCLC 839137596.
Le Circuit Aérien de la Petite Entente et de la Pologne 1930: indicateur. Warszawa: Aeroklub Rzeczypospolitej Polskiej, 1930. OCLC 833947183.
Międzynarodowy raid Automobilklubu Polski. „Polska Zbrojna”. 147/1930, 31 maja 1930. Warszawa. OCLC 839137596.
Z Automobil-Klubu Polski. „Polska Zbrojna”. 136/1933, 7 czerwca 1930. Warszawa. OCLC 839137596.
Marian Romeyko: Ku czci poległych lotników: księga pamiątkowa. Marian Romeyko (red.). Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku czci Poległych Lotników, 1933. OCLC 830230270.
Księga Inżynierów Mechaników Polskich. Warszawa: nakładem Stowarzyszenia Inżynierów Mechaników Polskich, 1935. OCLC 890398552.
Za lisem w samochodzie. „Kurjer Warszawski”. 310/1936, 11 listopada 1936. Warszawa.
23 razy Warszawa – Łódź. Automobilowa matura z nagrodami. „Czas”. 263/1937, 25 września 1937. Warszawa. OCLC 749774879.
Wybór nowych władz Związku Polskich Inżynierów Lotniczych. „Przegląd Lotniczy”. 4/1937, kwiecień 1937. Warszawa.
XI Międzynarodowy Raid Automobilklubu Polski 1938: 25.VI. – 1.VII. S.l., 1938. OCLC 837933698.
Dziesięć lat Związku Polskich Inżynierów Lotniczych. Warszawa: Związek Polskich Inżynierów Lotniczych, 1938. OCLC 836064864.
Lista inżynierów mechaników polskich. Warszawa: Stowarzyszenie Inżynierów Mechaników Polskich, 1938. OCLC 838791938.
Nowy zarząd główny Automobilklubu Polski. „Polska Zbrojna”. 169/1938, 21 czerwca 1938. Warszawa. OCLC 839137596.
Walne zebranie Automobilklubu Polski. „Kurjer Warszawski”. 178/1939, 30 czerwca 1939. Warszawa.
Aleksander Seńkowski: Rozbudowa lotniczego przemysłu silnikowego. W: Kongres Techniczny Lotnictwa: 13–14 grudzień 1942: sprawozdanie i referaty. Londyn: Komisja Lotnicza Stowarzyszenia Techników Polskich w Wielkiej Brytanii, 1942. OCLC 638174572.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4. OCLC 69601095.
Jerzy Płoszajski: Technicy lotnictwa polskiego na Zachodzie 1939–1946. Cz. 1. Londyn: Stowarzyszenie Techników Polskich w Wielkiej Brytanii, 1993. ISBN 0-9522473-0-5. OCLC 749530918.
Andrzej Glass: Aleksander Seńkowski. internetowy Polski Słownik Biograficzny, 1996. [dostęp 2020-04-09].
Robert F. Karolevitz: Dług honorowy: amerykańscy piloci Eskadry Myśliwskiej im. Kościuszki w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920: zapomniani bohaterowie. Warszawa: A.M.F. Plus Group, 2005. ISBN 83-921401-5-X. OCLC 749817462.
Józef Zieliński, Waldemar Wójcik: Lotnicy Kawalerowie Orderu Wojennego Virtuti Militari: 1919–1920. T. 1: Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2005. ISBN 83-7441-243-7. OCLC 749442378.
Mariusz Wojciech Majewski: Samoloty i zakłady lotnicze II Rzeczypospolitej. Warszawa: ZP Poligrafia, 2006. ISBN 978-83-922944-5-0. OCLC 750119311.
Hubert Mordawski: Polskie lotnictwo wojskowe 1918–1920: narodziny i walka. Poznań; Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie Oddział Publicat, 2009. ISBN 978-83-245-8844-2. OCLC 750811729.
Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). T. I: Początki, organizacja, personel i sprzęt. Oświęcim: Napoleon V, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0. OCLC 995372299.
Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). T. II: Walka i demobilizacja. Oświęcim: Napoleon V, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0. OCLC 995372299.
Mariusz Niestrawski: Lotnictwo w wojnie polsko-ukraińskiej 1918–1919. Przemyśl: Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, 2019. ISBN 978-83-60680-70-4. OCLC 1140347394.
