Aleksander Rybicki, znany również jako „Korczak”, „Spytek”, „Jacek”, „Dziurdziewicz”, „Sienkiewicz” oraz „ks. Jacek Żegota” (ur. 27 września 1904 w Przemyślu, zm. 14 października 1983 w Rzeszowie) był polskim muzealnikiem, kolekcjonerem sztuki, opiekunem zabytków, współorganizatorem i kustoszem Muzeum Ziemi Sanockiej, a także inicjatorem oraz pierwszym dyrektorem Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. W trakcie II wojny światowej służył jako oficer Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, pełniąc rolę kuriera oraz organizując trasy kurierskie i przerzuty transgraniczne. Po wojnie był więźniem sowieckich łagrów.
== Życiorys ==
=== Rodzina i pochodzenie ===
Aleksander Rybicki urodził się 27 września 1904 w Przemyślu jako syn Czesława lub Michała i Stanisławy z domu Blaim (ur. 1877), która miała francuskie pochodzenie oraz herbową rodzinę Korczak. Stanisława była nauczycielką w Tyrawie Wołoskiej, a podczas I wojny światowej została uwięziona w obozie internowania w Talerhof. W momencie narodzin Aleksandra, jego rodzice mieszkali w Lenince koło Sambora (dzisiaj Linynka na Ukrainie).
Miał starszego brata Stefana (ur. 1895) i siostrę Olgę (po mężu Hnat). Jego ojciec, agronom, opuścił rodzinę przed narodzinami syna i wyjechał do Stanów Zjednoczonych.
=== Wykształcenie i młodość ===
W dzieciństwie przebywał w Hołuczkowie, wychowując się w atmosferze wpływów polskich i ukraińskich. Od 7 roku życia uczęszczał do szkoły ludowej w Przemyślu, gdzie mieszkał u ciotki Flory Sas Nowosielskiej. Już od 11 roku życia pomagał w przemyskim muzeum, które prowadził jego daleki krewny, inż. Kazimierz Osiński, będący inspiracją dla jego późniejszej działalności. Rybicki intensywnie poszukiwał przedmiotów o znaczeniu muzealnym, co stało się jego pasją na całe życie. Po wybuchu I wojny światowej w 1914 roku nie mógł kontynuować nauki w gimnazjum, co udało się dopiero w 1917 roku. W gimnazjum wstąpił do organizacji skautowej, w której pełnił funkcje zastępowego i drużynowego. W Przemyślu angażował się w ochronę zbiorów muzealnych. Na koniec wojny, w 1918 roku, brał udział w rozbrajaniu Austriaków oraz w wojnie polsko-ukraińskiej 1918-1919. W 1920 roku, podczas wojny polsko-bolszewickiej, wstąpił do Batalionu Ochotniczego w Przemyślu. Ze względu na brak wymaganego stażu i wieku nie przyjęto go do kompanii szturmowej, co zakończyło jego służbę wojskową po 11 miesiącach i 29 dniach. Ukończył cztery klasy gimnazjum w Przemyślu, a następnie przeniósł się do Kowla, gdzie kontynuował naukę w Państwowym Gimnazjum, gdzie pod opieką prof. Łukasiewicza powstało muzeum szkolne, które zainspirowało go do dalszych działań. W 1927 roku zdał maturę, przy czym istnieją różne wersje dotyczące miejsca jej zdania.
Po maturze nie przyjęto go na studia medycyny w Wilnie, więc w roku akademickim 1927/1928 rozpoczął studia filologiczne na Uniwersytecie Warszawskim. Następnie w latach 1928-1934 studiował medycynę na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. W 1929 roku odbył służbę wojskową w II batalionie Szkoły Podchorążych nr 9, jednak nie uzyskał stopnia wojskowego. Po powrocie do Hołuczkowa opiekował się matką, która przeszła amputację nogi. Po przerwie wznowił studia, uzyskując w 1936 roku absolutorium, ale nie przystąpił do egzaminów, przez co nie ukończył żadnego z kierunków.
Według relacji Tadeusza Żurowskiego, równolegle do studiów medycznych uczestniczył w wykładach z dziedziny etnografii i archeologii na Wydziale Humanistycznym UJK we Lwowie, a także odbywał ćwiczenia konserwatorskie w Krakowie. Przejawiał zainteresowanie muzealnictwem i kolekcjonerstwem. W czasie pobytu w Hołuczkowie bywał w Sanoku, gdzie nie istniało polskie muzeum, jedynie ukraińskie. Wspólnie z uczniami tamtejszego Państwowego Gimnazjum Męskiego, Stefanem Stefańskim i Adamem Fastnachtem, rozpoczął gromadzenie eksponatów, które później trafiły do Muzeum Ziemi Sanockiej powstałego w 1934 roku na Zamku Królewskim w Sanoku. Zachęcony przez wuja, prof. Osińskiego, współtworzył Muzeum Ziemi Sanockiej, pełniąc funkcję kustosza od 1934 do września 1939. W trakcie swojej działalności podróżował po bieszczadzkich terenach, gdzie zdobywał cenne przedmioty związane z kulturą ludową. Ekspozycja nowego muzeum została zaprezentowana w 1936 roku podczas Zjazdu Górskiego w Sanoku. Przed i po 1939 roku mieszkał w Sanoku przy ulicy gen. Gustawa Orlicz-Dreszera (obecnie Aleja Wojska Polskiego).
=== II wojna światowa ===
Po wybuchu II wojny światowej, 4 września 1939, w trakcie walk obronnych został odkomenderowany do „samodzielnej grupy dywersji przyfrontowej” mjr. Henryka Dobrzańskiego, by działać na tyłach wroga. 18 września 1939 otrzymał rozkaz powrotu do Sanoka w celu „organizowania akcji dywersyjnej”. Zamieszkał w Tyrawie Wołoskiej, gdzie po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 obszar ten znalazł się pod okupacją sowiecką. Usiłował zabezpieczać zbiory sanockiego muzeum, co udało mu się jedynie częściowo, ukrywając niektóre przedmioty u matki w Tyrawie Wołoskiej. Po wkroczeniu Niemców kilka razy odmówił pracy w polskim dziale ukraińskiego Towarzystwa Muzealnego Łemkowszczyzna w Sanoku. Część zbiorów Muzeum Ziemi Sanockiej zaginęła bezpowrotnie. Następnie Rybicki przebywał we Lwowie, później znów w Tyrawie, z której bezskutecznie próbował wrócić do Sanoka. W październiku 1939 angażował się w przerzut broni i żołnierzy przez rzekę San na teren Generalnego Gubernatorstwa.
14 lutego 1940 musiał uciekać z Tyrawy Wołoskiej na obszar zajęty przez Niemców. W lutym 1940 wrócił do Sanoka, gdzie ponownie zamieszkał w domu Cieślików. Po kontakcie z inspektorem Służby Zwycięstwu Polski, por. Stanisławem Pieńkowskim, został zaprzysiężony do konspiracji i otrzymał zadanie organizacji łączności kurierskiej oraz tras przerzutowych przez zieloną granicę na Węgry. Przystąpił do organizacji plutonów w Sanoku, Mrzygłodzie, Niebieszczanach i Nowotańcu. Po niepowodzeniu wcześniejszych tras przerzutowych, zlecono mu organizację nowych tras. Łączność z zagranicą zapewniał od lutego 1940 roku, jako formalny szef łączności. W tym celu od początku okupacji odnawiał znajomości z osobami z terenów nadgranicznych, które poznał w trakcie poszukiwań muzealnych. W marcu 1940 roku był komendantem spraw cywilnych w „komendzie powiatu” Sanok. W kwietniu 1940 wstąpił do Związku Walki Zbrojnej, pełniąc funkcję zastępcy komendanta obwodu ZWZ Sanok i organizując oddziały liniowe. W tym czasie stworzył siatkę łączności do Budapesztu, by przeprowadzać wojskowych do Ungváru oraz przerzuty broni i pieniędzy. Po utworzeniu siatki w maju 1940 roku trafił do dyspozycji Okręgu ZWZ Kraków, gdzie otrzymał polecenie stworzenia łączności kurierskiej na obszarze powiatów sanockiego, brzozowskiego i leskiego. Pełnił funkcję komendanta pododcinka przerzutów granicznych od 23 maja 1940 do 1 kwietnia 1942. Kluczowe było opracowanie odpowiednich tras, dobór kurierów oraz tworzenie skrytek kurierskich i punktów odbioru. Od początku działał w strukturach inspektoratu, a od maja 1940 w ramach okręgu, a później w Komendzie Głównej ZWZ. Od wiosny do 21 lipca 1940 roku był w sztabie sanockiego ZWZ, odpowiedzialnym za łączność, przerzuty i dywersję. Prowadził rekrutację wartościowych osób do pracy w konspiracji, a z jego inicjatywy w ramach ZWZ powstał wywiad więzienny w sanockim więzieniu. Jednym z punktów odbioru na trasie organizowanej przez Rybickiego był jego dom, gdzie pomagały mu szwagierka Bronisława Cieślik oraz jego żona Kazimiera. W związku z koniecznością przemieszczania się do różnych miejsc, często stosował różnorodne kamuflaże, przybierając różne tożsamości, co pozwalało mu na unikanie aresztowań. Działał pod wieloma pseudonimami, m.in. „Korczak”, „Spytek”, „Jacek”, „Sienkiewicz”, „Dziurdziewicz” i „ks. Jacek Żegota”. W połowie 1941 roku posługiwał się tożsamością Andrzeja Łękawskiego, a w pierwszej połowie 1942 roku przyjmował fałszywe nazwisko hrabiego Romana Potockiego.
Wiosną 1940 roku aresztowano grupę kurierów na Węgrzech, przez co Rybicki został zdekonspirowany. 27 maja 1940 roku uniknął aresztowania w swoim domu, ponieważ przebywał w Nowotańcu. Od tego czasu pomógł przeprowadzić przez granicę wielu ludzi, w tym pułkowników „Olszewskiego” i Stanisława Pstrokońskiego, a także Anglika Jeningsa. Początkowo ukrywał się w Jaćmierzu, następnie u hr. Romera, w Trześniowie, Haczowie, a później w Boguchwale. Od końca czerwca 1940 roku kierował akcjami przerzutowymi w okolicach Sanoka. 21 lipca 1940 roku uczestniczył w naradzie w Krakowie, gdzie został przeniesiony do Komendy Obszaru Kraków jako komendant placówki sanockiej. Od 22 lipca 1940 roku pełnił funkcję kierownika pododcinka „Bronisława”, organizując trasę przerzutową na Węgry. 15 sierpnia 1940 roku złożył raport potwierdzający przetarcie zorganizowanych szlaków. W ramach „Bronisławy” działały trzy trasy przerzutowe na Węgry: „Las”, „Ścieżka” i „Kamień”. Pierwsza z nich, uznawana za najbezpieczniejszą, prowadziła przez Poraż i Baligród do Ungvaru i Budapesztu. Rybicki osobiście przetarł tę trasę, sprawdzając punkty kontaktowe i potencjalne zagrożenia. Trasę „Las” wykorzystywano dwa razy w miesiącu, raz wysyłając kuriera, a raz nadając pocztę. Na Węgrzech przewożono pieniądze, broń i amunicję, a wsparcia udzielały łącznicy i pracownicy służby leśnej. Rybicki był także kurierem, przewożąc meldunki i materiały propagandowe, a osobiście wykonał około 30 misji kurierskich na trasie Sanok-Budapeszt. W 1941 roku organizował przerzut kurierki ZWZ, Marii Szerockiej, a po jej aresztowaniu, wspomagany przez „Drzazgę”, wyprowadził ją ze szpitala powiatowego w Sanoku, za co otrzymał Krzyż Walecznych. W trakcie tej akcji ponownie się zdekonspirował, pisząc list do Niemców, w którym przyznał się do wykonania akcji. W latach 1940-1942 wielokrotnie unikał aresztowania dzięki swojej bystrości. Po tzw. „wsypie krakowskiej” w maju 1941 roku, został zatrzymany przez gestapo, jednak zdołał uciec. W czasie kierowania placówką „Bronisława” ukrywał się w Chmurówkach koło Bażanówki. 6 lutego 1942 roku Niemcy na niego napadli, ale udało mu się skryć. Jego żona Kazimiera, będąca w ciąży, została aresztowana i trafiła do Auschwitz, gdzie zginęła. Po przekształceniu ZWZ w lutym 1942 roku, Rybicki działał w strukturach Armii Krajowej. W marcu 1942 roku, po aresztowaniu żony, musiał uciekać z Sanoka do Warszawy, gdzie otrzymał rozkaz opuszczenia miasta bez prawa powrotu. Został skierowany do Lwowa, gdzie mieszkał do 12 lipca 1943 roku jako szef oddziału łączności zagranicznej z Rumunią, Bułgarią i Turcją, pod kryptonimem „Latarnia”. Organizował tam trasy do Bukaresztu i Stambułu, sam przekraczając granicę ponad 30 razy.
=== Okres powojenny ===
Po wojnie postanowił poczekać w Rumunii na ustabilizowanie się sytuacji w Polsce. Został aresztowany przez NKWD w Bukareszcie w 1946 lub 1947 roku i skazany na 25 lat w obozach pracy. Pracował w różnych miejscach w ZSRR, głównie jako górnik w kopalniach. Ostatecznie został zwolniony w 1955 roku, po czym powrócił do Polski, osiedlając się w Sanoku u matki. Po powrocie do pracy w Muzeum Historycznym w Sanoku, gdzie ponownie podjął działalność muzealną. W 1956 roku rozpoczął organizację prac ratowniczych w południowo-wschodniej Polsce oraz współpracował przy tworzeniu skansenu w Sanoku. W 1959 roku został kustoszem, a w 1959 roku objął stanowisko dyrektora Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, które sprawował do 1972 roku. W tym czasie zainicjował wiele działań, które rozwinęły muzealnictwo w regionie.
Rybicki był również autorem licznych publikacji oraz członkiem organizacji związanych z kulturą i historią, w tym Związku Zawodowego Pracowników Kultury oraz Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Jego działalność została doceniona licznymi odznaczeniami, w tym Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Zmarł 14 października 1983 roku w Rzeszowie i został pochowany na cmentarzu w Sanoku.
== Upamiętnienie ==
Imię Aleksandra Rybickiego nosi ulica w Sanoku, a także został upamiętniony kamieniem pamiątkowym w Muzeum Budownictwa Ludowego z okazji setnej rocznicy jego urodzin. Jego działalność została opisana w licznych publikacjach, a pamięć o nim żyje w lokalnej społeczności.
== Publikacje ==
Rybicki publikował prace dotyczące muzealnictwa, w tym o organizacji pracowni konserwatorskiej oraz problemach organizacji muzeów pod otwartym niebem.
== Odznaczenia i wyróżnienia ==
W ciągu swojego życia otrzymał wiele odznaczeń, w tym Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari, Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski oraz Złoty Krzyż Zasługi, a także inne wyróżnienia za działalność na rzecz kultury i ochrony zabytków.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Wiele publikacji oraz materiałów archiwalnych poświęconych Aleksandrowi Rybickiemu dostępnych jest w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.
