Aleksander Michajłowicz Romanow (ros. Алекса́ндр Миха́йлович Романов; urodził się 1 kwietnia (13 kwietnia) 1866 roku w Tbilisi, zmarł 26 lutego 1933 roku w Roquebrune-Cap-Martin, Francja) – był wielkim księciem Imperium Rosyjskiego.
Dzieciństwo i lata wczesne
Był wnukiem cesarza Mikołaja I, czwartym synem wielkiego księcia Michała Mikołajewicza oraz jego żony Olgi Fiodorowny (Cecylii Augusty Badeńskiej), córki Leopolda Badeńskiego. Już dzień po narodzinach, 2 kwietnia 1866 roku, został mianowany pułkownikiem 73 Pułku Piechoty, oficerem 4 batalionu strzelców Rodziny Cesarskiej, oficerem Brygady Artylerii Gwardii i oficerem Kaukaskiej Dywizji Grenadierów. Jego ojciec, Michał Mikołajewicz Romanow, pełnił funkcję generalnego inspektora rosyjskiej artylerii oraz namiestnika Kaukazu Południowego.
Wielki książę był wychowywany w atmosferze wojskowej, surowej dyscypliny i silnego poczucia obowiązku. W wieku siedmiu lat, razem z braćmi, Mikołajem (1859–1919) i Jerzym (1863–1919), został oddany pod opiekę nauczycieli. Wstawał wcześnie, modlił się i jadł śniadanie. Po posiłku uczestniczył w lekcjach gimnastyki i fechtunku, a następnie, pod czujnym okiem preceptorów, uczył się religii, historii Cerkwi prawosławnej, rosyjskiej gramatyki i literatury, historii Rosji, Europy, Azji, geografii, matematyki, języków francuskiego, angielskiego i niemieckiego oraz muzyki.
W 1878 roku zadeklarował chęć wstąpienia do marynarki wojennej, rozpoczynając przygotowania pod kierunkiem specjalisty. Uczył się astronomii, oceanografii, teorii i praktyki artylerii, teorii budowy okrętów, nawigacji, ekonomii politycznej oraz historii rosyjskiej marynarki. Każdego lata spędzał trzy miesiące na krążowniku, zdobywając praktyczne doświadczenie. We wrześniu 1885 roku awansował na stopień miczmana. 1 kwietnia 1886 roku, w obecności cesarza Aleksandra III (1845–1894), złożył przysięgę na wierność i posłuszeństwo zasadom Imperium.
Dalsze lata
Od 1886 roku brał udział w rejsach ćwiczebnych i szkoleniowych, odwiedzając m.in. Brazylię, południową Afrykę, Chiny, Archipelag Filipiński, Indie oraz Australię. Zobaczył Moluki, wyspę Fidżi, Cejlon i Dardżyling w Himalajach. W 1889 roku znów przybył do Europy, gdzie odwiedził swoją siostrę w Monte Carlo. W 1893 roku uczestniczył w paradzie morskiej w porcie nowojorskim, podziwiając flotę Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Włoch, Austro-Węgier i Argentyny.
W 1896 roku był obecny podczas koronacji nowego cara, Mikołaja II. Był świadkiem tragedii na Chodynce w trakcie festynu towarzyszącego koronacji, strajków generalnych w Petersburgu, Moskwie oraz na prowincji w latach 1897–1901, zabójstwa ministra spraw wewnętrznych Sipiagina (1853–1902) oraz wielu innych wydarzeń z lat 1914–1917, w tym rewolucji.
Swój czas po służbie poświęcał życiu rodzinnemu oraz spotkaniom z przyjaciółmi. Rozbudowywał posiadłość Aj-Todor znajdującą się w pobliżu Pałacu Liwadyjskiego, sadząc nowe drzewa i pracując w winnicy, a także nadzorując sprzedaż owoców, win i kwiatów.
W 1900 roku awansował na stopień kapitana I rangi i został dowódcą pancernika Floty Czarnomorskiej „Rościsław”. Na mocy decyzji Mikołaja II, objął stanowisko naczelnika Głównego Zarządu Żeglugi Handlowej w randze ministra. 6 grudnia 1902 roku uzyskał awans na stopień kontradmirała. Brał udział w wojnie rosyjsko-japońskiej w latach 1904–1905, organizując tzw. wojnę krążowniczą mającą na celu zwalczanie kontrabandy dostarczanej do Japonii, która została oprotestowana przez mocarstwa europejskie. Mikołaj II wydał rozkaz o zaprzestaniu jej prowadzenia.
Był pionierem Sił Powietrznych od 1910 roku.
I wojna światowa
Lato 1914 roku spędzał z rodziną w Londynie. Po wybuchu wojny dotarł do Sewastopola, skąd został skierowany przez wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza do sztabu IV Armii jako zastępca dowódcy, walcząc przeciwko Austriakom. W latach 1914–1915 wielokrotnie zmieniał miejsce postoju. W 1916 roku przeniósł się do Kijowa, współpracując z dowódcą Frontu Południowo-Zachodniego, generałem Brusiłowem (1853–1926). Na początku lutego 1917 roku otrzymał propozycję pracy w komisji z przedstawicielami mocarstw sojuszniczych, mającej na celu rozwiązanie problemów zaopatrzeniowych armii rosyjskiej. Po wybuchu rewolucji lutowej zmuszony był złożyć przysięgę na wierność Rządowi Tymczasowemu. W przeciwieństwie do swoich braci, Mikołaja (1859–1919) i Jerzego (1863–1919), którzy zostali rozstrzelani przez bolszewików w twierdzy Pietropawłowskiej, udało mu się ocalić życie. Przebywał w areszcie domowym w posiadłości Aj-Todor. W marcu 1919 roku, na pokładzie krążownika HMS Foresight, dotarł do Anglii, a potem do Francji.
Na wygnaniu
Po ucieczce z Rosji, wielki książę zamieszkał we Francji, Anglii i Stanach Zjednoczonych, podróżując po świecie i pisząc. W 1932 roku opublikował w Nowym Jorku książkę zatytułowaną Once a Grand Duke, w której opisał m.in. świat petersburskiej arystokracji, wpływ demonicznego Rasputina, germanofilię Protopopowa oraz domniemaną zdradę Stürmera. Zmarł 26 lutego 1933 roku w Roquebrune-Cap-Martin, w departamencie Alpy Nadmorskie, gdzie został pochowany na tamtejszym cmentarzu.
Małżeństwo i potomstwo
6 sierpnia 1894 roku Aleksander poślubił swoją ukochaną z dzieciństwa – wielką księżnę Ksenię Aleksandrowną, córkę cara Aleksandra III i księżniczki duńskiej Dagmary (carycy Marii Fiodorowny). Para miała siedmioro dzieci, które nosiły tytuł książąt Rosji, a nie wielkich książąt Rosji (nie Ich Cesarskich Wysokości, lecz Ich wysokości):
- Irina (1895–1970), żona Feliksa Jusupowa od 1914 roku;
- Andrzej (1897–1981), ożenił się w 1918 roku z księżniczką Elżbietą Ruffo-Sasso, a po raz drugi w 1942 roku z Nadine McDougall;
- Fiodor (1898–1968), poślubił księżniczkę Irenę Paley w 1923 roku, córkę wielkiego księcia Pawła Aleksandrowicza i Olgi Karnowicz;
- Nikita (1900–1974), ożenił się z Marią Woroncow-Daszkow w 1922 roku;
- Dymitr (1901–1980), był dwukrotnie żonaty, jego pierwszą żoną była Marina Goleniszczew-Kutuzow-Tołstoj (w 1931 roku), drugą Sheila McKellar-Chisholm (w 1954 roku);
- Rościsław (1902-1978), jego pierwszą żoną była księżniczka Aleksandra Galicyn (w 1928 roku), drugą Alice Baker (w 1945 roku), a trzecią Hedwiga von Chappuis (w 1954 roku);
- Wasili (1907–1989), w 1930 roku ożenił się z Natalią, księżniczką Galicyn.
Dzieła
W 1933 roku Aleksander Romanow opublikował po rosyjsku swoje wspomnienia pod tytułem Kniga wospominanij (ros. Книга воспоминаний). Polskie wydanie Byłem wielkim księciem: (koniec dynastii) w przekładzie Krzysztofa Tura ukazało się w 2004 roku nakładem Studia Wydawniczego Unikat w Białymstoku (302 str.).
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Aleksander Michajłowicz Romanow: Byłem Wielkim Księciem. Koniec dynastii. Białystok: Unikat, 2004. ISBN 83-89231-03-4.
Andrzej Andrusiewicz: Carowie i Cesarze Rosji: Szkice biograficzne. Warszawa: 2001. ISBN 83-7311-126-3.
Jan Sobczak: Mikołaj II – ostatni car Rosji. Pułtusk / Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR / Bellona, 2009. ISBN 978-83-11-11639-9.
Nicholas V. Riasanovsky, Mark D. Steinberg: Historia Rosji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009. ISBN 978-83-233-2615-1.
