Aleksander Prystor

Aleksander Błażej Prystor

Aleksander Błażej Prystor, znany również pod pseudonimami „Katajama”, „Bogdan” oraz „Rafał”, urodził się 2 stycznia 1874 roku w Wilnie, a zmarł tuż po 27 lipca 1941 roku w Moskwie. Był polskim działaczem niepodległościowym oraz socjalistycznym, a także politykiem w okresie dwudziestolecia międzywojennego, premierem, pułkownikiem piechoty Wojska Polskiego, kawalerem Orderu Virtuti Militari oraz wolnomularzem.

Angażował się w działalność niepodległościową, będąc członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), Organizacji Bojowej tego ugrupowania, a także PPS – Frakcji Rewolucyjnej, Związku Walki Czynnej, Związku Strzeleckiego oraz Polskiej Organizacji Wojskowej.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pełnił funkcję podsekretarza stanu w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej w latach 1918–1922. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W latach 1929–1930 był ministrem pracy i opieki społecznej, a od 1930 do 1931 ministrem przemysłu i handlu. Był jednym z kluczowych polityków sanacji oraz bliskim współpracownikiem Józefa Piłsudskiego, a także członkiem tzw. grupy pułkowników. Pełnił funkcję premiera od 27 maja 1931 do 9 maja 1933. Był posłem na Sejm III kadencji z ramienia BBWR (1930–1935), a później senatorem IV i V kadencji z ramienia OZN-u (1935–1939). Był także prezesem Rady Głównej Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich.

Po agresji ZSRR na Polskę schronił się na Litwie. Po jej zajęciu przez Armię Czerwoną oraz aneksji przez ZSRR latem 1940 roku został aresztowany przez NKWD. Zmarł w szpitalu więziennym na Butyrkach w Moskwie.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Urodził się 2 stycznia 1874 roku w Wilnie, ówczesnej stolicy guberni wileńskiej, w rodzinie Feliksa Prystora, maszynisty kolejowego, i Marii z Olejników. W 1894 roku ukończył II Gimnazjum w Wilnie i rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Cesarskiego Uniwersytetu Moskiewskiego. W tym czasie żył w trudnych warunkach materialnych, prawdopodobnie nie otrzymując wsparcia finansowego od rodziny. W 1900 roku ukończył studia, lecz nie najlepsze wyniki pozwoliły mu jedynie na uzyskanie dyplomu I stopnia, co nie uprawniało go do zdobywania wyższych stopni naukowych. Niemal natychmiast po zakończeniu studiów podjął w Moskwie studia lekarskie, które kontynuował na Uniwersytecie w Dorpacie. Latem 1902 roku musiał je przerwać i wrócił do Wilna, gdzie podjął pracę w banku. Od 1 września 1903 do 1 września 1904 roku odbywał służbę wojskową w 16. batalionie saperów w Wilnie, uzyskując stopień chorążego rezerwy.

Nie ma dokładnych informacji dotyczących momentu, w którym Aleksander Prystor wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej oraz zaangażował się w działalność niepodległościową. Jego pierwsze kontakty z ruchem socjalistycznym miały miejsce prawdopodobnie jeszcze w latach 90. XIX wieku w Wilnie, gdzie poznał m.in. Walerego Sławka.

Organizacja Bojowa PPS

W wrześniu 1903 roku opuścił Wilno i udał się do Szwajcarii, gdzie uczestniczył w szkoleniu bojowym dla działaczy socjalistycznych, w którym brał udział także Józef Piłsudski oraz Mieczysław Dąbkowski. Z uwagi na swoje doświadczenie wojskowe stał się jednym z najbliższych współpracowników Piłsudskiego.

W 1904 roku Prystor, wraz z Józefem Kwiatkiem, Walerym Sławkiem i Bolesławem Jędrzejowskim, był jednym z organizatorów protestu przeciwko poborowi na ziemiach polskich w czasie wojny rosyjsko-japońskiej. Opracował również bomby, którymi uszkodzono pomnik cara Aleksandra II w Łodzi.

W 1905 roku był jednym z organizatorów Organizacji Bojowej PPS, przyjmując pseudonim „Katajama”. Jako członek Wydziału Bojowego kierował pierwszymi „dziesiątkami” bojowców w Warszawie, na czele których stali Bronisław Żukowski (ps. „Harakiri”) oraz Stefan Okrzeja (ps. „Ernest”). W marcu 1905 roku był głównym organizatorem zamachu na oberpolicmajstra Karla Nolkena. W kolejnych latach kierował przygotowaniami do wielu akcji Organizacji Bojowej PPS, w tym napadami na kasy i poczty, atakami na żołnierzy oraz policjantów carskich, a także aktami dywersji i sabotażu oraz ochroną pochodów i manifestacji socjalistycznych.

Po rozłamie w PPS włączył się w działania PPS Frakcji Rewolucyjnej. W 1906 roku wyjechał do Krakowa, gdzie uczestniczył w organizacji szkoły bojowej. W tym samym roku (18 czerwca) ożenił się z Janiną Amelią Bakun, która również była aktywną działaczką Organizacji Bojowej.

Choć rzadko osobiście brał udział w akcjach Organizacji, to 26 września 1908 roku uczestniczył w brawurowej akcji pod Bezdanami. Równocześnie angażował się w prace Związku Walki Czynnej, a w 1910 roku był już członkiem kierownictwa ZWC.

Od lutego 1912 roku uczestniczył, pod pseudonimami „Rafał” i „Bogdan”, w organizowaniu okręgów bojowych w Królestwie Polskim. 28 marca 1912 roku został aresztowany wraz z żoną przez Ochranę w Warszawie podczas konspiracyjnej wizyty. O znaczeniu jego aresztowania dla organizacji świadczą słowa, które Piłsudski napisał do Aleksandry Szczerbińskiej tuż po aresztowaniu Prystora:

Rozpoznany przez agenta Antoniego Sukiennika, potwierdził swoją tożsamość i został osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Po dwóch latach śledztwa skazano go w styczniu 1914 na 7 lat ciężkiej katorgi, pozbawienie praw publicznych oraz zesłanie w głąb Imperium Rosyjskiego. Od kwietnia 1914 roku przebywał w ciężkim więzieniu w Orle. Uwolniony 17 marca 1917 roku w wyniku rewolucji lutowej, uczestniczył w działalności PPS, pełniąc m.in. funkcję członka Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS w Rosji. Reprezentował również partię w Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego utworzonej przez Rząd Tymczasowy.

Po zajęciu Mińska przez wojska niemieckie w maju 1918 roku przybył do Warszawy, gdzie zaangażował się w prace Polskiej Organizacji Wojskowej. Brał udział w przygotowaniach do zamachu bombowego na Hansa Beselera, generał-gubernatora Warszawy, jednak akcja ostatecznie została odwołana. Rozpoczął także pracę jako radca w Ministerstwie Zdrowia Publicznego, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy w rządzie powołanym przez Radę Regencyjną. Był jednym z najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego, który powitał go na dworcu kolejowym po powrocie z Magdeburga 10 listopada 1918 roku. 4 stycznia 1919 roku Adam Koc mianował go oficerem POW. Mimo bliskiej relacji z Komendantem, na początku nie pełnił żadnych wysokich stanowisk:

Prystor był ojcem chrzestnym pierwszej córki Piłsudskiego, Wandy, urodzonej w 1918 roku. Pod koniec tego roku, gdy Piłsudski ciężko zachorował, w swoim testamencie ustanowił Prystora jednym z wykonawców.

W II RP

Pierwszym stanowiskiem, które Prystor objął w odrodzonej Polsce, był podsekretarz stanu w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej, w rządach Ignacego Daszyńskiego, Jędrzeja Moraczewskiego, Ignacego Paderewskiego oraz Leopolda Skulskiego. Niewiele wiadomo na temat szczegółów jego działalności w tym czasie, choć przyszły przeciwnik sanacji, Adam Pragier, który również pracował w tym ministerstwie w 1919 roku, opisał go jako świeżego neofitę biurokracji, tworzącego jedynie zbędne dokumenty.

W czerwcu 1920 roku ochotniczo wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. 1 lipca został młodszym oficerem kompanii w 201 pułku piechoty. Od 29 lipca do 21 sierpnia dowodził 13. kompanią („suwalską”), a następnie (do 3 września) 10. kompanią. Wyróżnił się na froncie w sierpniu 1920 roku, za co został odznaczony Krzyżem Walecznych. 12 września 1920 roku został przeniesiony do Adiutantury Generalnej Naczelnego Wodza jako oficer ordynansowy. 20 września został formalnie przyjęty do Wojska Polskiego z byłej POW w stopniu kapitana piechoty, zaliczony do rezerwy armii, powołany do czynnej służby na czas wojny i przydzielony do Adiutantury Generalnej. Józef Piłsudski zlecał mu realizację tzw. „zleceń specjalnych”, w tym uczestniczył w buncie Żeligowskiego oraz przygotowaniach do zajęcia Wilna. 6 października został oficerem do zleceń generała Lucjana Żeligowskiego, a po zajęciu miasta także szefem jego kancelarii cywilnej. Jak pisał generał:

17 lutego 1922 roku został tymczasowo przydzielony do Oddziału Va Biura Ścisłej Rady Wojennej. 1 kwietnia tego samego roku został definitywnie przydzielony do Oddziału Va BŚRW na stanowisko referenta mobilizacji personalnej (etat podpułkownika Sztabu Generalnego). 3 maja 1922 roku został zweryfikowany w stopniu majora ze starszeństwem od 1 czerwca 1919 roku i 380. lokatą w korpusie oficerów piechoty. 5 lutego 1923 roku mianowano go szefem Oddziału Va BŚRW, zachowując dotychczasowy etat podpułkownika Szt. Gen. 6 grudnia 1923 roku został przesunięty z dniem 1 października na stanowisko szefa Oddziału Va BŚRW (etat generała brygady). W maju 1925 roku został przeniesiony na stanowisko komendanta Powiatowej Komendy Uzupełnień w Wilnie. W tym czasie zajął się zagospodarowywaniem 50-hektarowej posiadłości w Borkach pod Wilnem, którą otrzymał wraz z żoną.

Nie jest pewne, czy brał udział w przygotowaniach do przewrotu majowego. Bezpośrednio przed tym wydarzeniem należał jednak do grupy najbliższych współpracowników Piłsudskiego, lecz podczas zamachu nie było go w Warszawie. Możliwe, że współpracował z gen. Edwardem Śmigłym-Rydzem, dowodzącym wojskami zwolenników marszałka w Wilnie. Po przewrocie jedną z pierwszych decyzji Piłsudskiego było przeniesienie Prystora do Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych. 31 października 1926 roku został przydzielony z PKU Wilno do składu osobowego Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych na stanowisko kierownika Samodzielnego Referatu Personalnego. W tym czasie zaczął pisać pamiętniki:

30 kwietnia 1927 roku został awansowany na podpułkownika ze starszeństwem z 1 stycznia 1927 roku i 31. lokatą w korpusie oficerów piechoty. 15 lipca tego samego roku został mianowany I oficerem do zleceń oraz szefem Gabinetu Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych w Warszawie, zachowując dotychczasowe stanowisko. 23 grudnia 1927 roku został przeniesiony do kadry oficerów piechoty, pozostając na dotychczasowych stanowiskach. Od 8 do 25 kwietnia 1929 roku pełnił obowiązki szefa Biura Personalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych, zachowując dotychczasowe funkcje. 26 kwietnia 1929 roku został przeniesiony w stan nieczynny.

Był odpowiedzialny za weryfikację i usuwanie z wojska wyższych oficerów będących przeciwnikami Piłsudskiego.

Był jednym z czołowych członków tzw. grupy pułkowników. Według Leona Chajna Prystor był również wolnomularzem. Jak pisał Marian Romeyko:

Minister pracy i opieki społecznej

W związku z powołaniem na stanowisko ministra pracy i opieki społecznej w rządzie Kazimierza Świtalskiego, został przeniesiony w stan nieczynny. Początkowo uważano, że ze względu na socjalistyczną przeszłość będzie dążył do porozumienia z PPS. Wkrótce jednak okazało się, że jego dotychczasowa działalność nie miała znaczenia w nowych realiach politycznych.

Resort pracy i opieki społecznej nie miał dużego znaczenia dla systemu sprawowania władzy, ale był ważny w kontekście walki z efektem ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego. Prystorowi udało się zdobyć dodatkowe środki na zasiłki dla bezrobotnych oraz na prowadzenie robót publicznych. Mimo to, utrzymano obowiązujące przepisy prawa pracy, stosunkowo korzystne dla pracobiorców. Wycofano natomiast projekt ustawy scaleniowej o ubezpieczeniu społecznym, przygotowany przez poprzednika Prystora. Najbardziej znanym posunięciem ministra była jednak likwidacja samorządnej struktury kas chorych, które były opanowane przez opozycyjną wobec sanacji PPS. Dysponowały one budżetem w wysokości około 250 mln zł, co stanowiło prawie 10% budżetu państwa. Prystor rozwiązał zarządy ponad 30 kas, zastępując je komisarzami rządowymi, zredukował personel, usuwał osoby związane z opozycją oraz zabronił zwoływania zjazdów przedstawicieli kas.

Po upadku rządu Świtalskiego ponownie objął urząd ministra pracy i opieki społecznej w przejściowym, piątym rządzie Kazimierza Bartla. Wniosek o wotum nieufności wobec Prystora, zgłoszony przez PPS w proteście przeciwko jego walce z samorządem w Kasach Chorych, stał się powodem dymisji gabinetu Bartla. Jak zauważa Andrzej Garlicki, wniosek ten:

Prystor jako minister pracy i opieki społecznej wszedł w skład kolejnych rządów: pierwszego rządu Walerego Sławka oraz drugiego rządu Józefa Piłsudskiego.

Sprawy związane z kierowaniem resortem zajmowały go na tyle, że zaczął oddalać się od bezpośredniego otoczenia Józefa Piłsudskiego. Znamienna była jego nieobecność podczas spotkania, które miało miejsce 18 listopada 1930 roku. Marszałek przekazał wówczas Ignacemu Mościckiemu, Waleremu Sławka, Kazimierzowi Świtalskiemu i Józefowi Beckowi wytyczne na czas swojej nieobecności (Piłsudski spędził 3,5-miesięczny urlop na Maderze).

W 1930 roku Prystor został posłem, wybranym z okręgu wileńskiego z ramienia BBWR, w Sejmie zasiadał do 1935 roku. 15 grudnia 1930 roku mianowany został pułkownikiem ze starszeństwem z 1 stycznia 1931 roku i 14. lokatą w korpusie oficerów piechoty. Z dniem 31 grudnia 1931 roku przeszedł w stan spoczynku.

Minister przemysłu i handlu

Piłsudski planował powierzyć Prystorowi tekę ministra spraw wewnętrznych, jednak wycofanie się z rządu Eugeniusza Kwiatkowskiego zmusiło do obsadzenia resortu przemysłu i handlu. Marszałek postanowił, że obejmie go właśnie Aleksander Prystor. W grudniu 1930 roku został ministrem w drugim rządzie Walerego Sławka. Sprawując tę funkcję, Prystor nie wyróżnił się niczym szczególnym. Polityka gospodarcza była w rzeczywistości kierowana przez ministra skarbu Ignacego Matuszewskiego, a w ówczesnych kręgach władzy panowało przekonanie, że recesję należy przeczekać, nie próbując żadnych eksperymentów ekonomicznych. Minister próbował jedynie wpłynąć na obniżenie cen artykułów przemysłowych, dążąc do ich zbliżenia do cen produktów rolnych, które od początku kryzysu spadły o 50%. W tym celu odbył szereg spotkań z przedstawicielami różnych gałęzi przemysłu i handlu. Akcja, nagłośniona przez media, przyniosła dość skromne efekty – ceny spadły jedynie o 3–7%.

Prystor kierował resortem przemysłu i handlu do 26 maja 1931 roku.

Premier

27 maja 1931 roku Aleksander Prystor został mianowany premierem Polski.

Jak zanotował Józef Kożuchowski, nie miał on ochoty na objęcie tego stanowiska:

Gabinet Prystora cechował się tym, że o ile resorty polityczne były w rękach doświadczonych polityków sanacyjnych, o tyle ministerstwa gospodarcze obsadzone były przez osoby mało kompetentne w tym zakresie (minister skarbu – Jan Piłsudski, przemysłu i handlu – Ferdynand Zarzycki, robót publicznych – gen. Mieczysław Norwid-Neugebauer, reform rolnych – Leon Kozłowski). Sam premier był świadomy tej sytuacji i próbował włączyć do składu rządu osoby o odpowiednich kwalifikacjach oraz doświadczeniu, oferując im posady wiceministrów (Stefan Starzyński, Wincenty Jastrzębski, Władysław Marian Zawadzki i Tadeusz Lechnicki).

Od początku pełnienia obowiązków szefa rządu Prystor zakładał konieczność utrzymania równowagi budżetowej oraz stabilności pieniądza. Postulował także unikanie wszelkich działań w polityce gospodarczej, które byłyby niepewne lub nieprzetestowane. Takie podejście spowodowało ograniczenie inwestycji, redukcję wydatków państwowych, odpływ walut za granicę oraz pogłębienie recesji. Gdy jesienią 1931 roku okazało się, że deficyt budżetowy będzie większy niż przewidywano, Prystor zalecił dodatkowe ograniczenie wydatków. Mimo to deficyt przekroczył 10% budżetu (ponad 200 mln zł), co skłoniło rząd w październiku 1932 roku do podjęcia aktywniejszej polityki gospodarczej. Rząd obniżył podatki dla przemysłu, poziom taryf kolejowych oraz koszty kredytów. Podjęto także próbę zmuszenia monopoli do obniżki cen. Doprowadziło to do pogorszenia stosunków rządu z przedstawicielami wielkiego kapitału i ziemiaństwem (w 1932 roku zdymisjonowany został przedstawiciel tej drugiej grupy, dotychczasowy minister rolnictwa Leon Janta-Połczyński).

Aleksander Prystor był premierem przez niemal dwa lata, co czyni go najdłużej urzędującym szefem rządu przed nim. Pełnił tę funkcję do 9 maja 1933 roku.

W maju 1933 roku Piłsudski zażądał dymisji Prystora, zarzucając mu, że stosuje system pracy polegający na chęci wiedzenia o wszystkim i wtrącania się we wszystko. Marszałek stwierdził również, jak relacjonował Kazimierz Świtalski: Najprawdopodobniej powodem odejścia Prystora był konflikt pomiędzy Janiną Prystorową a Aleksandrą Piłsudską. Żona premiera próbowała rywalizować z żoną marszałka w sferze towarzyskiej oraz działań charytatywnych. Jako oficjalną przyczynę dymisji podano wybór prezydenta na nową kadencję oraz stan zdrowia premiera. Aleksander Prystor opuścił urząd 9 maja 1933 roku, tuż po zaprzysiężeniu prezydenta Ignacego Mościckiego na drugą kadencję.

Marszałek Senatu

W latach 1930–1935 Prystor był posłem Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Jako były premier 7 marca 1934 roku uczestniczył w spotkaniu z Piłsudskim, które stało się pierwszym z cyklicznych posiedzeń tzw. Zgromadzenia Lokatorów, nieformalnego ciała decydującego o bieżącej polityce. W czerwcu 1934 roku odbył podróż na Litwę. Oficjalnie była to prywatna wyprawa, w rzeczywistości przez kilka dni prowadził rozmowy w Kownie na temat stosunków polsko-litewskich. Spotkał się m.in. z litewskim prezydentem Antanasem Smetoną, premierem oraz ministrem spraw wewnętrznych, jednak rozmowy te nie przyniosły zamierzonych rezultatów.

Po śmierci Piłsudskiego w maju 1935 roku i rozpoczęciu procesu dekompozycji obozu sanacyjnego, znalazł się w grupie polityków wspierających Walerego Sławka. Brał udział w przygotowaniach oraz przeprowadzeniu wyborów parlamentarnych w 1935 roku, w wyniku których został senatorem. 4 października 1935 roku wybrano go marszałkiem izby. Funkcję tę pełnił do 27 listopada 1938 roku, kiedy to prezydent Mościcki rozwiązał parlament, pragnąc pozbawić stanowisk zarówno Prystora, jak i Sławka (który był wtedy marszałkiem Sejmu).

Po wyborach w 1938 roku znów trafił do izby wyższej parlamentu, jednak przegrał głosowanie na marszałka Senatu z Bogusławem Miedzińskim. Był przewodniczącym senackich komisji: budżetowej, gospodarczej oraz rolnej.

9 marca 1939 roku wygłosił przemówienie, w którym ostro skrytykował politykę rządu oraz Obozu Zjednoczenia Narodowego (z ramienia którego był senatorem). Stwierdził m.in., że idziemy drogą nie przekonywania, a drogą nakazu i przymusu. Zauważył również, że wyłoniony niedemokratycznie parlament nie ma moralnego prawa do wyboru nowego prezydenta w 1940 roku. Postulował uchwalenie nowej ordynacji wyborczej, mimo iż wraz ze Sławkiem był współautorem obowiązującej.

Wojna, aresztowanie przez NKWD i śmierć

Po agresji sowieckiej na Polskę 18 września 1939 roku schronił się na Litwie. Tam starał się pomagać uchodźcom z Rzeczypospolitej. Po inwazji Armii Czerwonej na kraje bałtyckie w czerwcu 1940 roku oraz aneksji Litwy przez ZSRR, został aresztowany przez NKWD. Jak pisał biograf Prystora, Jacek Piotrowski:

Informacje o jego dalszych losach opierają się na niepewnych przesłankach. Z Kowna przewieziono go do Moskwy, gdzie został skazany na karę śmierci. Pod koniec lipca 1941 roku zamieniono mu ją na 10 lat więzienia. Wkrótce potem polityk ciężko zachorował:

Zmarł w 1941 roku w moskiewskim szpitalu więziennym na Butyrkach. Dokładna data śmierci nie jest znana. Na oficjalnej stronie edukacyjnej Kancelarii Senatu podano, że Prystor „zmarł tuż po 27 lipca 1941”, a jako miejsce śmierci wskazano Łubiankę. Według relacji innego byłego premiera, Leona Kozłowskiego, Prystor zmarł w sierpniu 1941 roku. Władysław Pobóg-Malinowski twierdzi jednak, że jego śmierć miała miejsce w październiku tego samego roku.

Symboliczny grób Aleksandra Prystora znajduje się na warszawskich Powązkach (kwatera 146a-5-1).

W 2022 roku, z inicjatywy premiera Mateusza Morawieckiego, Fundacja Nie zapomnij o nas odnowiła grób premiera II RP.

Ordery i odznaczenia

Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari nr 4567 – 19 września 1922
Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski – 1935
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski – 10 listopada 1928 „za zasługi, położone przy organizacji Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej”
Krzyż Niepodległości z Mieczami – 6 listopada 1930 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski – 3 maja 1928 „za zasługi na polu pracy narodowej i organizacji wojska”
Krzyż Walecznych
Złoty Krzyż Zasługi – 10 listopada 1938 „za zasługi w pracy społecznej”
Krzyż Zasługi Wojsk Litwy Środkowej – 3 marca 1926
Znak oficerski „Parasol”
Odznaka pamiątkowa Polskiej Organizacji Wojskowej nr 60 – 6 sierpnia 1919
Odznaka Pamiątkowa Więźniów Ideowych
Odznaka Pamiątkowa Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych (12 maja 1936)
Krzyż Wielki Orderu Chrystusa (Portugalia, 1931)
Krzyż Komandorski Orderu Korony Rumunii – 12 grudnia 1929

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Aleksander Prystor. [w:] Kolekcja Orderu Wojennego Virtuti Militari, sygn. I.480.702 [on-line]. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2024-01-02].

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2023-10-30].

Lista starszeństwa oficerów zawodowych. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1922.

Adam Pragier: Czas przeszły dokonany. Londyn: B. Świderski, 1966.

Marian Romeyko: Przed i po Maju. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1967. ISBN 83-11-06884-4.

Janusz Jędrzejewicz: W służbie idei. Fragmenty pamiętnika i pism. Londyn: 1972.

Andrzej Ajnenkiel: Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926–1939. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980. ISBN 83-214-0047-7.

Ludwik Hass: Ambicje rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905–1928. Warszawa: 1984. ISBN 83-01-03824-1.

Andrzej Ajnenkiel: Od rządów ludowych do przewrotu majowego. Zarys dziejów politycznych Polski 1918–1926. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1986. ISBN 83-214-0581-9.

Andrzej Garlicki: Od Brześcia do maja. Warszawa: Czytelnik, 1986. ISBN 83-07-01603-7.

Andrzej Chojnowski, Piotr Wróbel: Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992. ISBN 83-04-03854-4.

Kazimierz Świtalski: Diariusz 1919–1935. Warszawa: Czytelnik, 1992. ISBN 83-07-01925-7.

Jacek Piotrowski: Aleksander Prystor 1874–1941. Zarys biografii politycznej. Wrocław: Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, 1994. ISBN 83-85689-55-9.

Maciej Kozłowski: Sprawa premiera Leona Kozłowskiego. Zdrajca czy ofiara. Warszawa: Iskry, 2005. ISBN 83-207-1794-9.