Aleksander Petelewicz

Aleksander Petelewicz (28 maja 1893, Łódź – 10 stycznia 1932, Kraśnik) był majorem administracji Wojska Polskiego, odznaczonym Orderem Virtuti Militari, a także dowódcą 1. kompanii 30 Pułku Strzelców Kaniowskich podczas wojny polsko-bolszewickiej. Wziął udział w akcji rozbrajania Niemców 11 listopada 1918 roku na dworcu kaliskim w Łowiczu oraz pełnił funkcję komendanta PKU Kraśnik.

Życiorys

Urodził się 28 maja 1893 roku w Łodzi, w rodzinie Jana, mistrza garncarskiego, i Teofilii z Dominikiewiczów. Miał sześć sióstr: Czesławę, Stanisławę, Janinę, Eugenię, Julię i Władysławę oraz dwóch braci: Stefana i Józefa. Był prawnukiem powstańca listopadowego Andrzeja Petelewicza. Edukację rozpoczął w Łowickiej Szkole Realnej. W 1915 roku wstąpił do Armii Imperium Rosyjskiego. Po ukończeniu szkoły oficerów rezerwy w Taszkiencie został przydzielony do 50 Syberyjskiego Pułku Strzelców. W 1916 roku walczył na froncie zachodnim, gdzie odniósł rany i został zatruty gazami bojowymi. W 1917 roku dołączył do 3 Pułku Strzelców Polskich. 6 maja 1921 roku został zatwierdzony w stopniu podporucznika, z równoczesnym zaliczeniem do rezerwy armii oraz powołaniem do służby czynnej, w grupie oficerów byłych Korpusów Wschodnich i byłej armii rosyjskiej. Od 1 czerwca 1921 roku służył w 30 Pułku Piechoty. 3 maja 1922 roku uzyskał stopień kapitana z datą starszeństwa 1 czerwca 1919 roku, a jego jednostką macierzystą pozostawał 30 Pułk Piechoty. W 1923 roku był w 10 Pułku Piechoty w Łowiczu, a następnie przeszedł do korpusu oficerów administracyjnych, działu kancelaryjnego i został odkomenderowany do Powiatowej Komendy Uzupełnień Łódź Miasto. W maju 1924 roku objął stanowisko II referenta w PKU Biłgoraj. 12 kwietnia 1927 roku został awansowany na majora z datą starszeństwa 1 stycznia 1927 roku i 2. lokatą w korpusie oficerów administracyjnych, działu kancelaryjnego. W maju tego samego roku został kierownikiem I referatu administracji rezerw i zastępcą komendanta. Po likwidacji PKU Biłgoraj w lipcu 1927 roku przeniesiono go do PKU Kraśnik na to samo stanowisko. W marcu 1929 roku został tymczasowym komendantem PKU, a później zatwierdzonym na tym stanowisku. Zmarł 10 stycznia 1932 roku w Kraśniku w wyniku samobójczego postrzału w klatkę piersiową. Pochowano go na cmentarzu Emaus, przy parafii św. Ducha w Łowiczu.

Aleksander Petelewicz miał żonę, Antoninę z Kozłowskich (1894-1942), z którą miał troje dzieci: Halinę Barbarę Zaborowską (1920-1994), Irenę Natalię Lewandowską (1923-1989) oraz Antoniego Bohdana Petelewicza (1926-1981).

Najważniejsze osiągnięcia wojskowe

11 listopada 1918 roku w Łowiczu, z własnej woli, podporządkował się rozkazom komendanta POW Stefana Cieślaka, mimo że był od niego wyższy stopniem. Dowodził akcją rozbrajania Niemców na dworcu kaliskim, prowadząc około 50-osobowy oddział złożony z bojowników POW i harcerzy (pod dowództwem Jana Bączkowskiego). Akcja zakończyła się sukcesem; Niemcy oddali broń po groźbie spowodowania katastrofy kolejowej, co uniemożliwiłoby im opuszczenie miasta, oraz w wyniku blefu, który wprowadził ich w błąd co do liczby przeciwników.

Podczas wojny polsko-bolszewickiej, Aleksander Petelewicz dowodził 1. kompanią 30. pułku Strzelców Kaniowskich, która miała kluczowe znaczenie w zwycięstwie pod Hostobożem i Jamnami 9 czerwca 1920 roku – największym sukcesie pułku, a 9 czerwca ustanowiono dniem jego święta. Petelewicz dowodził także kompanią w bitwie o odbicie Radzymina 15 sierpnia 1920 roku.

21 stycznia 1921 roku został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy. W wniosku o odznaczenie, jego dowódca opisał jego osiągnięcia z 31 lipca 1920 roku: „Wykonując powyższy rozkaz, dowódca 1-ej komp. por. Petelewicz wielokrotnie odbijał ataki nieprzyjaciela, zadając mu ogromne straty. Kiedy wydałem mu rozkaz do odwrotu, okazało się, że jego kompania nie miała absolutnie amunicji. Mimo to, por. Petelewicz, swoją odwagą, mobilizował żołnierzy tak, że kompania, mając jedynie bagnety do obrony, zatrzymała się kilkadziesiąt kroków i swoją groźną postawą wznieciła strach wśród atakujących wroga, zmuszając ich do zatrzymania się.”

Ordery i odznaczenia

– Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari – 28 lutego 1921 roku

– Medal Międzysojuszniczy „Médaille Interalliée”

– Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921

– Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości

– Order Świętej Anny IV klasy z napisem „za waleczność”

Przypisy

Bibliografia

Akt urodzenia nr 1846, Łódź, parafia Św. Krzyża, 1893 rok.
[Pisma Jana Petelewicza o zwolnienie syna z opłat za naukę]. sygn. 5. Siedmioklasowa Szkoła Polska w Łowiczu. 1906-1911. Archiwum Państwowe m.st. Warszawy Oddział w Łowiczu.
[Teczka osobowa Aleksandra Petelewicza]. sygn. 75-225-7. Urząd Skarbowy w Łowiczu. Archiwum Państwowe m.st. Warszawy Oddział w Łowiczu.
O służbie Aleksandra Petelewicza. 1910-1915. sygn. 1107/491 [72]. Warszawska Izba Skarbowa. Archiwum Państwowe m.st. Warszawy. Archiwum Dokumentacji Osobowej i Płacowej w Milanówku.
Z ostatnich dni. Łowiczanin 1918 nr 45. [dostęp 2020-03-22]..
Z ostatnich dni. Łowiczanin 1918 nr 46. [dostęp 2020-03-22]..
Aleksander Petelewicz. Skrzynka do listów. Łowiczanin 1921 nr 31 s.4-5.
Wniosek na odznaczenie orderem „Virtuti Militari” w myśl Uchwały Kapituły Tymczasowej z dn. 23 I 20r. sygn. VM-64-5558. Centralne Archiwum Wojskowe.
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2019-02-09].
Dziennik Personalny 15.09.1920 nr 35. s.880, 26.03.1921 nr 12. s.534, 28.05.1921 nr 21 + dod. s.953, 22.03.1929 nr 7. s.102, 03.08.1931 nr 5. s.269, 23.03.1932 nr 6. s.227, 16.08.1932 nr 10. s.373.
Spis oficerów służących czynnie w dniu 1.6.1921 r.. Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1921.
Lista starszeństwa oficerów zawodowych. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1922.
Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
Karta ewidencyjna. Biłgoraj 29.09.1924r. sygn. AP14314. Centralne Archiwum Wojskowe.. 1924.
Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
Rocznik Oficerski 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.
Tadeusz Makowski: Zarys historji wojennej 30-go Pułku Strzelców Kaniowskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1928, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920. s.18, 30.
[Pismo Komendanta PKU w Kraśniku Aleksandra Petelewicza do Wojskowego Biura Historycznego w Warszawie z dnia 29.10.1929r.]. sygn. I 400.1505/P. Centralne Archiwum Wojskowe.
Kalendarzyk historyczno-wojskowy. „Żołnierz Polski” (pismo poświęcone czynowi i doli żołnierza polskiego) 1930 nr 23. s.570.
Petelewicz Antonina. [Podziękowanie za udział w pogrzebie majora Aleksandra Petelewicza]. „Łowiczanin” 1932 nr 2 s.14.
D.J. [Dutkiewicz Józef?]. 11 listopada w Łowiczu. „Życie Łowickie” 1932 nr 40 s.1.
Informacje służbowe: adresy. „Polska Zbrojna” 1933 nr 333 s.6.
Cieślak Stefan. P.O.W. i rozbrojenie okupantów na Ziemi Łowickiej. „Życie Łowickie” 1936 nr 49 s.2-3, nr 50 s.2-3.
Zbiory łowickie Tadeusza Gumińskiego z Legnicy. sygn. 75-354-791. Archiwum Państwowe m.st. Warszawy Oddział w Łowiczu.
Markiewicz Jerzy, Szygieł Ryszard, Śladkowski Wiesław. Dzieje Biłgoraja. Towarzystwo Regionalne w Biłgoraju. Lublin 1985. s.160.
Gumiński Tadeusz. Pierwsza wojna światowa (1914-1918) [w:] Kołodziejczyk Ryszard (redaktor). Łowicz. Dzieje miasta. Warszawa 1986. s.330.
Gumiński Tadeusz. Petelewicz Aleksander (1892-1932). [w:] Gumiński Tadeusz. Łowiczanie z okresu II Rzeczypospolitej. Słownik biograficzny. [3] Olszewski Władysław – Zawadzki Stefan. Łowicz 1987. s.2
Z relacji Stefana Cieślaka o roli Polskiej Organizacji Wojskowej w rozbrajaniu Niemców na ziemi łowickiej. [w:] Łossowski Piotr, Stawecki Piotr. Listopad 1918 we wspomnieniach i relacjach. Warszawa 1988. s.172-182.
Gumiński T. Łowicka Noc Listopadowa. „Nowy Łowiczanin” 1990 nr 12 s.4.
Gumiński Tadeusz. Najdzielniejsi z dzielnych: 75 lat po „Cudzie nad Wisłą” Tadeusz Gumiński przypomina sylwetki Łowiczan, kawalerów orderu „Virtuti Militari”. „Nowy Łowiczanin” 1995 nr 31 s.16-17.
Kołodziejczyk Arkadiusz. Odzyskanie niepodległości w 1918 roku – przebieg wydarzeń na Mazowszu [w:] Koseski A., Stawarz A. (redakcja). Warszawa i Mazowsze w walce o niepodległość kraju w latach 1794-1920. Warszawa 2001. s.309
Gumiński Tadeusz. Na drodze do wolności (cz.V). „Nowy Łowiczanin” 2001 nr 47 (467). s.17.
Niebudek Aleksander, Niebudek Paulina. Harcerz i ułan niezłomny – rzecz o majorze Janie Bączkowskim. „Roczniki Łowickie”. Tom IV. Łowicz 2007. s.205.
Michał Gajzler. Bohater wojny polsko-bolszewickiej. „Łowiczanin Kwartalnik historyczny”. 4 (51), 2015-12-22.
Klimaszewski Krzysztof, Pakuła Mirosław. Bitwa Warszawska 1920 r. Jabłonna, Legionowo, Nieporęt, Serock, Wieliszew. Legionowo 2016. s.287.
Gajzler Michał Kazimierz. Petelewicz – relacja z badań genealogicznych rodu ćmielowskich garncarzy. [w:] Nasze gene-historie. Świętokrzyskie Towarzystwo Genealogiczne „Świętogen” w Kielcach. Kielce 2017. s.131-149.
Cieślak Stefan. Aby uniknąć rozlewu krwi. „Łowiczanin Kwartalnik historyczny”. 2018 nr 3 (62). s.III.
Gumiński Tadeusz (autor), Wojtylak Marek (opracowanie). Na drodze do wolności. Łowicz 2018. s.43-45.
Cieślak Stefan (autor), Kryściak Zdzisław (opracowanie). P.O.W. i rozbrojenie okupantów na Ziemi Łowickiej. Łowicz 2018. s.16, 19, 27, 56-59.
Gajzler Michał Kazimierz. Brawurowy blef w Łowiczu z 11 listopada 1918 roku. „More Maiorum” 2019 nr 1 (72) s.44-47.