Aleksander Orłowski (urodzony 9 marca 1777 roku w Warszawie, zmarł 13 marca 1832 roku w Petersburgu) był polskim rysownikiem, malarzem oraz grafikiem.
Życiorys
Orłowski przyszedł na świat w ubogiej rodzinie szlacheckiej. Z powodu braku środków do życia, rodzina Orłowskich szybko przeniosła się do Siedlec, gdzie ojciec rozpoczął działalność jako właściciel zajazdu lub karczmy. Izabelę Czartoryską przyciągnęły jego malowidła, które artysta tworzył na ścianach karczmy w wolnych chwilach. Kształcił się przez dziesięć lat pod okiem Norblina na dworze Czartoryskich. W 1793 roku wstąpił do wojska i brał udział w insurekcji kościuszkowskiej. Po odniesieniu rany powrócił do Warszawy, aby kontynuować naukę. Około 1799 roku poznał księcia Józefa Poniatowskiego i zaczął często bywać w Pałacu Pod Blachą.
W 1802 roku udał się na Litwę, a następnie do Petersburga, gdzie został malarzem nadwornym księcia Konstantego. Książę zapewnił mu mieszkanie w Pałacu Marmurowym oraz stałą pensję, w zamian za co Orłowski był zobowiązany do stworzenia jednego obrazu miesięcznie na zlecenie dworu carskiego.
W Petersburgu często gościł w domu Marii Szymanowskiej i utrzymywał kontakty z Adamem Mickiewiczem oraz Walentym Wańkowiczem. Oprócz romantyzmu, interesował się także orientalizmem, co przejawiało się w jego zachwycie nad strojami czerkieskimi, gruzińskimi i perskimi, które kolekcjonował i nosił.
W 1809 roku uzyskał tytuł akademika na Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Od 1816 roku był pierwszym malarzem w Rosji, który korzystał z litografii.
Po objęciu tronu przez Mikołaja I, Orłowski został zmuszony do rezygnacji ze wszystkich zajmowanych stanowisk oraz apartamentu w Pałacu Marmurowym. Przeprowadził się na obrzeża Petersburga z żoną i dziećmi. Jego stan zdrowia zaczął się pogarszać, a car nie zgodził się na jego wyjazd za granicę w celu leczenia. Ostatecznie został pochowany w tzw. katolickiej drużce w luterańskiej części cmentarza Wołkowskiego dla innowierców.
Twórczość
Orłowski tworzył obrazy olejne, jednak najwięcej jego prac to akwarele i gwasze. Rysował również wiele piórem, kredą, ołówkiem i sepią. Pod okiem Norblina malował autoportrety oraz wizerunki typów sarmackich, a także dokumentował życie ludności polskiej oraz innych warstw społecznych. Był także miniaturzystą i grafikiem. W 1815 roku, na polecenie księcia Konstantego, zaprojektował mundury dla wojska Królestwa Polskiego. W 1819 roku nadzorował prace Akademii Sztuk Pięknych przy projektowaniu mundurów dla armii carskiej. W czasie swojego pobytu w Petersburgu stworzył setki dzieł, których tematami były nie tylko sceny wojenne, ale także krajobrazy, obyczaje ludowe oraz architektura, czerpiąc inspirację z natury ludzkiej. Tworzył portrety, które były próbą analizy psychologicznej człowieka.
Orłowski odrzucał akademickie normy malarstwa, kierując się swoimi impulsami twórczymi. Był zwolennikiem swobody w sztuce, co nadało jego dziełom uniwersalny charakter tematyczny i artystyczny. Doskonale opanował technikę rysunku ołówkiem i węglem. Wraz z Orestem Kiprieńskim wprowadził elementy romantyzmu do sztuki rosyjskiej, które dominują w jego pejzażach, ukazujących walkę człowieka z żywiołem morskim. Jego wcześniejsze prace wyprzedziły w czasie motywy marynistyczne, które później rozwijał największy rosyjski malarz morski, Iwan Ajwazowski. Orłowski fascynował się orientalizmem, często przedstawiając górskich bandytów, kozackich jeźdźców, Persów, Kałmuków, Czerkiesów, Kirgizów, Baszkirów oraz inne ludy stepowe, inspirując się ich urodą i egzotycznymi strojami. Na jego obrazach często pojawiały się konie, jeźdźcy, burzliwe niebo, pochylone od wiatru drzewa, błyskawice, skały oraz kamienie. Wykorzystywał technikę nocnego oświetlenia, nawiązując do stylu Rembrandta.
Po 1816 roku Orłowski zajął się także grafiką, wiele swoich prac powielał w autorskich litografiach, które w 1827 roku uzyskały ochronę praw autorskich. Ryciny wydawał w formie pojedynczych kart lub albumów. Lata 20. XIX wieku to czas realizmu, kiedy to stosował technikę intérieur (szkic w przestronnej perspektywie i oświetleniu słonecznym). Odtwarzał sceny z życia wiejskiego, życia ludu rosyjskiego oraz wsi pańszczyźnianej. Nawiązywał także do motywów urbanistycznych, przedstawiając uliczne scenki z Petersburga, sprzedawców, rzemieślników i robotników. Dla relaksu malował karykatury, w których wyśmiewał kult munduromanii, uwieczniając w nich arystokratów, wojskowych, malarzy, architektów oraz znajomych. Satyrę kierował na czasy panowania Katarzyny II i Pawła I, aby uniknąć konfliktów z ówczesną władzą.
Obrazy Orłowskiego można znaleźć głównie w Anglii (gdzie znalazły się także liczne szkice i rysunki), Rosji oraz Polsce, w szczególności w Ermitażu w Petersburgu oraz w Galerii Trietiakowskiej w Moskwie.
W literaturze
W księdze III „Pana Tadeusza” Adam Mickiewicz wspomina o Orłowskim:
…Nasz malarz Orłowski
Przerwała Telimena, miał gust Soplicowski,
(Trzeba wiedzieć, że to jest Sopliców choroba,
Że im oprócz Ojczyzny nic się nie podoba.)
Orłowski, który życie strawił w Petersburgu,
Sławny malarz (mam kilka jego szkiców w biurku),
Mieszkał tuż przy Cesarzu, na dworze, jak w raju:
A nie uwierzy Hrabia, jak tęsknił po Kraju!
Lubił ciągle wspominać swej młodości czasy,
Wysławiał wszystko w Polsce: ziemię, niebo, lasy.
Aleksander Puszkin w poemacie „Rusłan i Ludmiła”:
Orłowski, bierz ołówek swój
I prędko maluj noc i bój!
Piotr Wiaziemski w 1838 roku napisał wiersz „Pamięci malarza Orłowskiego”:
Twarz twej Rusi, dawnej, sławnej
Któż przekazać był gotowy?
Oddał ją, jak żywą, zdawna,
Twój ołówek narodowy.
Obrazy Orłowskiego (wybór)
Autoportret w kapeluszu, Muzeum Narodowe w Poznaniu
Autoportret w stroju wschodnim, Państwowe Muzeum Rosyjskie
Atak husarii
Bitwa wojska kościuszkowskiego z rosyjskimi o przeprawę na rzece
Bitwa pod Raszynem
Dwaj kozacy na koniach
Jeździec wschodni I
Karykatura architekta Giacoma Quarenghiego
Kirgizi, Muzeum Śląskie w Katowicach
Kozacy pułku atamańskiego
Kozak
Kozak na koniu
Krajobraz pod wodą w świetle księżyca
Krajobraz wiejski z trojką, Ermitaż
Nad brzegiem morza
Pejzaż morski
Portret wielkiego ks. Konstantego, Galeria Tretiakowska
Przemarsz wojska kościuszkowskiego
Rajtar na białym koniu
Rozbicie okrętu
Rzeź Pragi
Scena batalistyczna
Siedzący żołnierz
Ułan na koniu
Walka wojsk pancernych z Tatarami
Wzięcie Pragi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Prace A. Orłowskiego w zbiorach Biblioteki Narodowej i Biblioteki Jagiellońskiej
Tygodnik Ilustrowany 1860 nr 34 (19 maja 1860), s. 303–306, Aleksander Orłowski
Dzieła Aleksandra Orłowskiego w bibliotece Polona
