Aleksander Newski
Aleksander Newski (ros. Александр Невский) to radziecki film historyczny z 1938 roku, który jest dramatem wojennym w reżyserii Siergieja Eisensteina oraz Dmitria Wasiliewa. Scenariusz oparty jest na biografii Aleksandra Newskiego, a muzykę skomponował znany rosyjski kompozytor Siergiej Prokofjew.
Film stanowi wielki moralitet polityczny, przedstawiający zwycięstwo księcia nowogrodzkiego Aleksandra Newskiego nad inflancką gałęzią zakonu krzyżackiego.
Dzieło zyskało entuzjastyczne przyjęcie wśród rodzimych widzów, a reżyser został uhonorowany nagrodą od samego Stalina.
Opis
Eisenstein zgromadził znakomitą obsadę aktorską, w tym Nikołaja Czerkasowa w roli głównej, który kontynuował współpracę z reżyserem w filmie Iwan Groźny. Bez wcześniejszych prób Eisenstein zaangażował Nikołaja Ochłopkowa oraz Andrieja Abrikosowa jako towarzyszy broni księcia – Wasilija Busłaja i Gawryłę Oleksycza. Siergiej Blinnikow zagrał Twierdiłę, a do roli wielkiego mistrza zakonu zaprosił wyróżniającego się aktora Władimira Jerszowa. Fiodor Odinokow zadebiutował w filmie w tej produkcji.
Sceny bitwy na lodzie, będące kluczowym momentem filmu, kręcono latem z powodu napiętego harmonogramu. W tym celu zbudowano dekoracje na dziedzińcu studia filmowego Mosfilm, gdzie asfalt posypano kredą i zalano płynnym szkłem, a także stworzono drewniane „bryły lodu” pomalowane na biało.
W filmie wykonano również dokładną kopię średniowiecznych przenośnych organów, na których katolicki mnich ubrany na czarno gra przed bitwą, czerpiąc inspirację z Liwońskiej Kroniki.
Fabuła opiera się na wydarzeniach z XIII wieku, dotyczących walki Republiki Nowogrodzkiej z ekspansją zakonów rycerskich. Akcja rozgrywa się w 1242 roku, po bitwie ze Szwedami na Newie, co pozwoliło na głębsze przedstawienie „niemieckiego tematu”. Kulminacyjnym punktem akcji jest zbrojne starcie na zamarzniętym jeziorze. Eisenstein jednak nie przywiązywał dużej wagi do historycznej prawdy, łącząc fikcję z realiami w scenariuszu.
Muzyka do filmu, zawierająca utwory symfoniczne i chóralne, została skomponowana przez Siergieja Prokofjewa.
Eisenstein w Aleksandrze Newskim zrealizował swoją koncepcję montażu pionowego, łącząc obraz, słowo i muzykę.
Niestety, film trafił do kin z błędnie nagraną ścieżką dźwiękową. Niską jakość zapisu tłumaczono tym, że do filmu dodano roboczą wersję, która miała być jeszcze dopracowana. Ponieważ ta wersja przeszła pozytywnie przez cenzurę, Eisenstein nie wprowadzał już żadnych zmian.
Fabuła filmu
Na zachodnich rubieżach Rusi pojawiają się wojska zakonu krzyżackiego, które zajmują Psków, torturując i mordując mieszkańców. Rycerze przedwcześnie dzielą się jeszcze niezdobytymi ruskimi ziemiami, przyznając sobie tytuły książąt i licząc na poparcie papieża.
Nowogrodzianie zwołują wiec, gdzie postanawiają powołać drużynę, a dowództwo powierzyć doświadczonemu wodzowi – księciu Aleksandrowi, znanemu jako Newski. Dwaj bohaterowie – Gawryło Oleksycz i Waśka Busłaj – rywalizują o rękę tej samej dziewczyny, która zdecyduje się na wybór tego, który okaże się lepszy w bitwie.
Wojska zbliżają się do brzegu zamarzniętego jeziora Pejpus. Przed bitwą jeden z wojów opowiada księciu baśń o lisicy uwięzionej w rozszczepionym pniu drzewa, gdzie została zwabiona przez zająca. Aleksander postępuje podobnie, okrąża i pokonuje wroga. Niemcy, uciekając, łamią lód pod ciężarem rynsztunku i toną. Przywódcy zostają wzięci do niewoli.
Po bitwie ruskie kobiety zbierają rannych. Dwóch bohaterów, ledwo żywych, transportuje się do Nowogrodu, gdzie Wasilij publicznie oddaje pierwszeństwo przyjacielowi, sam żeni się z córką wojewody, która równo z mężczyznami uczestniczyła w bitwie.
Książę i Nowogrodzianie sądzą Krzyżaków. Szeregowych knechtów wypuszczają, rycerzy zostawiają do wykupu, a przywódców wojsk i zdrajców linczują na miejscu. Następnie Nowogrodzianie hucznie świętują swoje zwycięstwo. Aleksander, błogosławiąc puszczonych wolno knechtów, parafrazuje Biblię: „Kto do nas z mieczem przyjdzie, od miecza zginie! Tym stoi i stać będzie ruska ziemia!”
Podtekst polityczny
Film powstawał w okresie, gdy Związek Radziecki był w konflikcie z III Rzeszą. Stalin zażądał od Eisensteina, aby nakręcił film, który miał odstraszyć Niemców od inwazji na rosyjskie ziemie.
W produkcji zawarto wiele politycznych alegorii, odzwierciedlających sytuację polityczną z 1930 roku, oraz przedstawiono postać Newskiego jako rybaka i ludowego bohatera. Hełmy krzyżaków przypominały hełmy niemieckich żołnierzy z lat 20. XX wieku. W pierwotnej wersji filmu na hełmach pojawiły się nawet swastyki. W filmie ukazano scenę zawarcia pokoju przez Newskiego z Mongołami, aby skoncentrować siły na walce z Krzyżakami. Ta scena odnosiła się do zawarcia pokoju przez Związek Radziecki z Japonią, co było potrzebne do odparcia wojsk hitlerowskich w przypadku ich inwazji. Pokój z azjatyckim wrogiem odnosił się również do strategii Stalina dotyczącej nieeskalowania działań wojennych na wschodnich granicach.
Niestety dla Eisensteina, film, który krytykował zawieranie paktu z Niemcami, został ukończony na kilka miesięcy przed podpisaniem paktu Ribbentrop-Mołotow. Wkrótce po premierze został zdjęty z ekranów. Dopiero po ataku Niemiec na Związek Radziecki w 1941 roku jego wyświetlanie wznowiono we wszystkich kinach. Fragmenty filmu pojawiły się również w amerykańskim filmie propagandowym The Battle of Russia.
Film w kulturze
W jednym z odcinków The Simpsons, zatytułowanym GI (annoyed Grunt), wykorzystano ścieżkę dźwiękową z tego filmu. Odcinek parodiował reklamę rekrutacyjną do US Army.
Kilka filmów nawiązywało do scen przedstawiających bitwę na jeziorze Pejpus, w tym Doktor Żywago (1965), Mózg za miliard dolarów (1967) w reżyserii Kena Russella, Władca Pierścieni (1978), Conan Barbarzyńca (1982), Mulan (1998) oraz Król Artur (2004).
W lipcu 2006 roku podczas festiwalu Era Nowe Horyzonty we Wrocławiu zorganizowano wyjątkowy pokaz filmu, który połączono z muzyką Siergieja Prokofjewa wykonywaną na żywo. Projekcja miała miejsce na świeżym powietrzu, a oryginalną ścieżkę dźwiękową z filmu wykonało ponad 160 muzyków, w tym orkiestra Filharmonii Wrocławskiej, chór oraz solistka Małgorzata Pańko.
Fragmenty filmu wykorzystano także w teledysku do utworu „Niebo Sławian” („Небо Славян”) rosyjskiego zespołu rockowego Alisa („Алиса”).
