Aleksander Macedoński

Aleksander III Macedoński

Aleksander III Macedoński (stgr. Ἀλέξανδρος ὁ Τρίτος ὁ Μακεδών Aleksandros ho Tritos ho Makedon), znany również jako Aleksander Wielki (Ἀλέξανδρος ὁ Μέγας Aleksandros ho Megas) oraz jako niezwyciężony (άνίκητος; ur. 19–20 lipca 356 p.n.e. w Pelli, zm. 10 czerwca 323 p.n.e. w Babilonie) – był królem Macedonii z dynastii Argeadów w latach 336–323 p.n.e. Uznawany za wybitnego stratega oraz jednego z największych zdobywców w historii ludzkości, jego panowanie wyznacza granicę między okresem klasycznym a epoką hellenistyczną.

Jego ojciec, Filip II, przeprowadził reformy w państwie macedońskim, zyskując kontrolę nad większością Grecji. Gdy w 336 p.n.e. Aleksander objął tron, odziedziczył silne i dobrze zorganizowane państwo oraz doświadczoną armię. Po stłumieniu buntu greckich poleis Aleksander kontynuował plany ekspansji swojego ojca, atakując w 334 p.n.e. rządzoną przez Persów Azję Mniejszą, co rozpoczęło dziesięcioletnią kampanię.

W wyniku serii zwycięstw, w tym pod Issos i Gaugamelą, zdołał złamać potęgę imperium perskiego i do 327 p.n.e. opanował całe jego terytorium. W tym samym roku ruszył na Indie, jednak w obliczu niezadowolenia w armii został zmuszony do odwrotu. Zmarł w wieku 32 lat w Babilonie, przygotowując się do kolejnych wypraw wojennych, pozostawiając imperium o długości 5 tys. km. Po jego śmierci wybuchły walki między dowódcami macedońskiej armii, zwanymi diadochami, prowadząc do podziału imperium na kilka królestw.

Podczas swoich kampanii stoczył zwycięskie bitwy przeciwko Trakom, Ilirom, Persom i Hindusom, korzystając z dobrze zdyscyplinowanej piechoty – falangi oraz ciężkiej jazdy – hetajrach.

Wczesne lata

Narodziny i dzieciństwo

Aleksander przyszedł na świat 6 dnia ateńskiego miesiąca Hekatombajon, co w naszym kalendarzu odpowiada 19–20 lipca 356 r. p.n.e. Był synem króla Macedonii, Filipa II, oraz Olimpias, córki króla Epiru Neoptolemosa I. Filip miał wiele żon i kochanek, ale Olimpias, z racji urodzenia następcy tronu, cieszyła się szczególną pozycją.

Jak wiele postaci historycznych, narodziny Aleksandra otoczone były legendami i cudami. Greccy autorzy podawali, że Aleksander przyszedł na świat w dniu, gdy spłonęła świątynia Artemidy w Efezie, co interpretowano jako znak jego przyszłych podbojów. Filip i Olimpias mieli doświadczyć wizji, które zwiastowały wielkie czyny ich syna.

Po narodzinach Aleksander został powierzony opiece mamki, Laniki, a wychowawcą został Leonidas, krewny Olimpias. Pomagali mu również inni nauczyciele, którzy wprowadzili go w świat muzyki, gramatyki i retoryki. Leonidas był surowym pedagogiem, podczas gdy Lizymach inspirował Aleksandra dziełami Homera, które stały się jego ulubionymi. Aleksander był również dobrze zaznajomiony z inną literaturą grecką, a jego wychowanie obejmowało naukę jazdy konnej oraz walki.

Filip miał jeszcze drugiego syna, Filipa Arridajosa, niemal równolatka Aleksandra. Uwagę, jaką poświęcano Aleksandrowi, można interpretować jako wskazanie na jego rolę jako przyszłego następcy tronu. Aleksander miał także młodszą siostrę, Kleopatrę.

Źródła antyczne nie dostarczają wiele konkretów o dzieciństwie Aleksandra i ograniczają się do anegdot, które miały ukazać jego cechy charakteru. Przedstawiają go jako osobę ambitną, ciekawą świata i przekonaną o swojej wartości, która wolała naukę i sztuki od sportów. Jedna z anegdot głosi, że Aleksander, mając 12 lat, ujarzmił dzikiego konia Bucefała, co miało mówić o jego przyszłym talencie jako władcy.

Edukacja w Miezie

W latach 343/342 p.n.e. Filip zatrudnił dla Aleksandra nowego nauczyciela, Arystotelesa, który uczył go w Miezie. Spotkanie wielkiego filozofa z przyszłym królem stworzyło fascynujący temat do spekulacji, chociaż ich różne światy (Arystoteles z greckiej polis, Aleksander jako przyszły władca imperium) mogły ograniczyć ich wzajemny wpływ. Arystoteles nauczał Aleksandra etyki, polityki, medycyny i literatury, jednak jego poglądy polityczne nie znalazły odbicia w działaniach Aleksandra.

Podczas edukacji w Miezie Aleksandrowi towarzyszyli młodzi arystokraci, w tym jego bliscy przyjaciele, co miało kluczowe znaczenie w przyszłości. Wśród nich znajdowali się Hefajstion, Leonnatos, Perdikkas, Klejtus Czarny oraz Kassander.

Następca tronu

Regencja i pierwsze walki

W latach 342–340 p.n.e. Filip kontynuował swoje podboje, a Aleksander, mając 16 lat, otrzymał regencję w Macedonii w czasie nieobecności ojca. Młody regent odniósł pierwsze zwycięstwo militarne, pokonując zbuntowane plemię Majdów. Po tym, Aleksander towarzyszył ojcu w wyprawie przeciw Scytom, gdzie armia macedońska odniosła sukces.

Bitwa pod Cheroneą

W 339 p.n.e. wybuchła IV wojna święta, a Filip wkroczył do Fokidy, co skłoniło Teby do sojuszu z Atenami. Latem 338 p.n.e. doszło do bitwy pod Cheroneą, gdzie Aleksander dowodził lewym skrzydłem armii macedońskiej. Jego szarża przyniosła decydujące zwycięstwo, co pozwoliło Filipowi na nałożenie surowych warunków pokoju na Teby oraz łagodniejszych dla Ateńczyków.

Związek Koryncki i wojna z Persją

Filip zwołał delegatów do Koryntu, gdzie utworzono Związek Koryncki, mający na celu zapobieganie wojnom między polis. W 337 p.n.e. Związek wypowiedział wojnę imperium perskiemu. Filip planował ekspansję, jednak w 336 p.n.e. armia perska odzyskała część terenów, co doprowadziło do kryzysu.

Afera Piksodarosa

W 337 p.n.e. Piksodaros, satrapa Karii, zaproponował Filipowi przymierze, które Aleksander postrzegał jako zagrożenie dla swojej pozycji. Filip zareagował gniewem na działania syna, co sugeruje, że Aleksander obawiał się utraty statusu następcy tronu.

Kryzys dynastyczny

W 337 p.n.e. doszło do poważnego konfliktu między ojcem a synem z powodu małżeństwa Filipa. Aleksander uznał to za obelgę, co doprowadziło do ostrej kłótni i jego wygnania. Po pewnym czasie Filip pozwolił mu wrócić do Macedonii.

Pierwsze lata panowania

Aleksander objął władzę w 336 p.n.e. po zamordowaniu Filipa II. Po śmierci ojca, szybko stłumił bunt w Tebach, co ukazało jego siłę i determinację.

Podbój Imperium Perskiego

Zajęcie Anatolii

W 334 p.n.e. Aleksander wyruszył na podbój Persji z 49 100 żołnierzami. Pierwsza bitwa miała miejsce nad rzeką Granik, gdzie odniósł zwycięstwo. Po zdobyciu Anatolii, Aleksander zajął wiele polis bez walki, a w Gordionie rozwiązał legendarny węzeł, co miało symbolizować jego przyszłe panowanie nad Azją.

Bitwa pod Issos, podbój Fenicji i Egiptu

Po opanowaniu zachodniej Turcji, Aleksander skierował się w stronę Fenicji, gdzie stoczył bitwę pod Issos z Dariuszem III. Po zwycięstwie wyruszył na Tyre, które zdobył po długim oblężeniu. Następnie dotarł do Egiptu, gdzie został entuzjastycznie przyjęty jako wyzwoliciel.

Bitwa pod Gaugamelą, opanowanie Mezopotamii i Persji

W 331 p.n.e. Aleksander zmierzył się z Dariuszem III pod Gaugamelą, gdzie jego armia ponownie odniosła zwycięstwo. Po zdobyciu Babilonu i Persepolis, Aleksander zajął ogromne bogactwa perskie.

Walki w Baktrii i Sogdianie

Aleksander prowadził dalsze walki w Baktrii i Sogdianie, gdzie ostatecznie pojmał Bessosa, mordercę Dariusza. W tym czasie doszło do pierwszych konfliktów z macedońskimi arystokratami, którzy nie akceptowali jego polityki.

Kampania w Indiach

W 327 p.n.e. Aleksander ruszył na Indie, gdzie stoczył bitwę nad rzeką Hydaspes z indyjskim księciem Porosem. Mimo zwycięstwa, zmęczenie wojsk zmusiło go do odwrotu.

Ostatni rok

W 324 p.n.e. Aleksander zorganizował wielkie wesele w Suzie, co wywołało kontrowersje. Po śmierci jego bliskiego przyjaciela, Hefajstiona, Aleksander zaczął nadużywać alkoholu. Zmarł po kilku dniach choroby, a jego ciało zostało pochowane w Egipcie po sporach o miejsce pochówku.

Dziedzictwo

Mimo krótkiego panowania, skutki jego podbojów były ogromne. Zakładając greckie kolonie, przyczynił się do rozprzestrzenienia kultury hellenistycznej. Po jego śmierci imperium zostało podzielone przez diadochów, co miało długotrwały wpływ na Bliski Wschód.

Historiografia

Dzieje Aleksandra znane są dzięki przekazom Flawiusza Arriana, Plutarcha, Diodora Sycylijskiego, Pompejusza Trogusa oraz Kwintusa Kurcjusza Rufusa.

W kulturze europejskiej

Literatura

W historii literatury zachowały się różne utwory poświęcone Aleksandrowi, w tym Pieśń o Aleksandrze, Aleksandreida, czy dzieła współczesnych autorów, takich jak Mary Renault czy Steven Pressfield.

Film

Postać Aleksandra była tematem wielu filmów, w tym Alexander w reżyserii Olivera Stone’a z 2004 roku.

Upamiętnienie

Imieniem króla nazwano krater Alexander na Księżycu. Jego wizerunek pojawił się na greckiej monecie o nominale 100 drachm.

Zobacz też

• Antygonidzi
• Ptolemeusze
• Seleucydzi

Przypisy

Bibliografia

Opracowania:

• Peter Green: Aleksander Wielki. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1978.
• Jerzy Klimczak. Aleksander Macedoński – żołnierz, wódz, zdobywca. „Histmag.org”, czerwiec 2019.
• Krzysztof Nawotka: Aleksander Wielki. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007.
• P.J. Rhodes: A History of the Classical Greek World 478–323 BC. Singapore: Wiley-Blackwell, 2010.
• Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka: Historia starożytnych Greków. T. 3: Okres hellenistyczny. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2010.

Źródła:

• Flawiusz Arrian, Wyprawa Aleksandra Wielkiego, tłum. H. Gesztoft-Gasztold, Wrocław 2004.
• Kwintus Kurcjusz Rufus, Historia Aleksandra Wielkiego, tłum. L. Winniczuk, Warszawa 1976.
• Plutarch z Cheronei, Żywoty sławnych mężów: Aleksander Wielki, tłum. M. Brożek, Wrocław 1976.
• Plutarch z Cheronei, O szczęściu czy dzielności Aleksandra, tłum. K. Nawotka, Wrocław 2003.