Aleksander Łętowski (urodzony w 1859 roku, zmarły w 1922 roku, brak dokładnych danych) – był publicystą, ekonomistą oraz purystą językowym.
Życiorys
Jako dziennikarz pisał dla warszawskiego „Głosu” i był zaangażowany w pracę dla „Kuriera Warszawskiego”, „Gazety Warszawskiej” oraz „Ziemi”. Jego artykuły dotyczyły zarówno tematów gospodarczych, jak i społecznych, a także szeroko pojętej moralności oraz tekstów krajoznawczych. Rzadko zamieszczał w prasie teksty literackie lub dotyczące poprawności językowej.
Włączył się w ruch popularyzacji literatury białoruskiej oraz białoruskiego folkloru. Został wychowany w tradycji szlacheckiej, jednak uważał, że egoistyczne działania elit były przyczyną upadku państwa.
Poradnik językowy
Aleksander Łętowski jest autorem poradnika językowego pt. Błędy nasze. Rzecz o czystości języka polskiego na Litwie, wydanego w Wilnie w 1915 roku. Praca ta składa się z dwóch części: pierwsza, wstępna (s. 5-29), zawiera ogólne informacje na temat wypowiadania się i pisania na Litwie. Podkreśla znaczenie języka ojczystego, który jest „podwaliną naszego bytu narodowego (…)”. W różnych zaborach używa się różnych form języka polskiego, co utrudnia porozumiewanie się Polaków. Autor wzywa do „wzajemnego przestrzegania czystości mowy”, twierdząc, że taka postawa najskuteczniej przyczyni się do „odkażenia, zdezynfekowania” języka polskiego na północno-wschodnich kresach oraz „uchronienia go od zarazy”. „Zabiegi odkażające” mają dotyczyć takich zagadnień jak akcent, użycie rodzaju gramatycznego, tendencje do tworzenia zdrobnień oraz składnia.
Druga część (s. 1-378) jest obszernym słownikiem, który stanowi alfabetyczny spis wyrazów i zwrotów uznawanych przez autora za błędne, z dokładnym wskazaniem form poprawnych. Zawiera wskazówki dotyczące pisowni, odmiany, znaczeń, a także informacje etymologiczne i fonetyczne. Autor często posługuje się emocjonalnymi i wartościującymi wyrażeniami.
Przykłady:
- Bliski. Przymiotniki takie jak blizki, ślizki, nizki, wązki oraz grzązki należy pisać jedynie przez „z”, a nie przez „s”. To powszechny błąd.
- W ślad zatem. Wyrażenie to, zapożyczone z rosyjskiego, jest nieprawidłowe, mimo że przymiotnik „zatem” w takim znaczeniu nie występuje w języku polskim. Należy używać: następnie, potem, z kolei itp. Z rosyjskim zwrotem „w ślad zatem” można się spotkać na Litwie bardzo często.
Przykłady pochodzą zarówno z prasy, jak i z języka mówionego.
Krytykował prowincjonalizmy, twierdząc, że „mowa polska powinna być jednolita wszędzie, w różnych zakątkach Ojczyzny…”.
Krytyka wyrazów obcych
Łętowski poświęca wiele uwagi wyrazom obcym w języku polskim, proponując dla nich rodzime wyrazy lub wyrażenia (spolszczenia), na przykład:
- Adherent. Należy mówić: stronnik, zwolennik, poplecznik. Mamy do wyboru wiele polskich słów, więc obcy „adherent” jest nam zbędny!
- Banhof. To brzydka niemiecka nazwa, upowszechniana na Litwie, gdzie używane są również wyrazy „wogzal” (z rosyjskiego) lub „foksal”. Możemy i powinniśmy odrzucić tę obcojęzyczną brzydotę, używając jedynie polskiego słowa – „dworzec”. Tak samo mówią już wszyscy w Królestwie i Galicji.
Poradnik ma więc cechy słownika spolszczającego.
Łętowski szczególnie krytycznie odnosił się do rusycyzmów, które były wynikiem zależności części ziem polskich od Rosji oraz działań rusyfikacyjnych, zwłaszcza po przegranym powstaniu styczniowym. Rusycyzmy dotyczą głównie języka codziennego, na przykład: dokazać (osiągnąć cel), familia (rodzina), odkrytka (pocztówka), magazyn (sklep), siurpryza (niespodzianka), żulik (łobuz), deszcz idzie (deszcz pada), być dobrze (być w dobrych stosunkach z kimś). Krytyce poddane zostały także wyrazy, które obecnie nazywane są neosemantyzmami, takie jak: mieszać (przeszkadzać), podlizywać się (przypochlebiać się), zakąsić (zjeść, przekąsić), wychodzić z siebie.
Napiętnował również germanizmy, takie jak: cug (przeciąg), buchalter (księgowy), szlaban, furmanka, furtka. Był przeciwnikiem kalk leksykalnych, jak germanizmy: listonosz (Briefträger), deszczochron (Regenschirm), miarodajny, korkociąg. Krytykował latynizmy takie jak: abominacja (obrzydzenie), admiracja (podziw), defekt (wada), gwarancja, emancypacja. Uznawał za niedorzeczne ukrainizmy: czerep (czaszka głowy), harować (pędzić ciężkie życie), hołysz (biedak), hołubić, hultaj.
„Dziełem tym wpisał się na stałe do historii języka polskiego jako jeden z obrońców polszczyzny północnokresowej w I połowie XX wieku”.
Zobacz też
- Artur Passendorfer
- Aleksander Walicki
- Fryderyk Kazimierz Skobel
- poradnik językowy Wróblewskiego
Przypisy
Bibliografia
Ryszard Lipczuk: Geschichte und Gegenwart des Fremdwortpurismus in Deutschland und Polen. Peter Lang, Frankfurt a. M. 2007, s. 173-174. ISBN 978-3-631-57388-4.
Aleksander Łętowski: Błędy nasze. Rzecz o czystości języka polskiego na Litwie. Wilno 1915.
Anetta Bogusława Strawińska: Aleksander Walicki i Aleksander Łętowski o stanie polszczyzny północnokresowej. Ortografia – Fonetyka – Zagadnienia gramatyczne. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2008. AB_Strawinska_Aleksander_Walicki_i_Aleksander_Letowski.pdf (uwb.edu.pl) – Wyszukaj (bing.com)
Anetta Bogusława Strawińska: Polszczyzna wileńska początków XX wieku, [w:] Białostockie Archiwum Językowe 4. Białystok 2004, s. 185-205. BAJ_4_2004_A_B_Strawinska_Polszczyzna_wilenska_poczatkow_XX_wieku.pdf (uwb.edu.pl)
