Aleksander Lednicki

Aleksander Lednicki (ur. 2 lipca?/14 lipca 1866 w majątku rodzinnym koło Mińska, zm. 11 sierpnia 1934 w Warszawie) był polskim działaczem społecznym i politycznym, adwokatem oraz filantropem, a także wolnomularzem i politykiem Imperium Rosyjskiego. W 1930 roku pełnił funkcję Prezesa Związku Gmin Wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej oraz był członkiem Komitetu Centralnego partii kadetów.

Życiorys

Urodził się w ziemiańskiej rodzinie Roberta Lednickiego. W latach 1878–1888 uczęszczał do rosyjskiego gimnazjum w Mińsku, gdzie kilkakrotnie był karany za używanie języka polskiego.

W 1885 roku rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie w Moskwie, angażując się w działalność polskich organizacji studenckich. Z czasem coraz bardziej wchodził w życie społeczno-polityczne polskiej społeczności w Moskwie oraz rosyjskiej polityki. W 1887 roku został wydalony z Moskwy za udział w demonstracji, co doprowadziło do zamknięcia uniwersytetu na cały semestr. Studia ukończył na uniwersytecie w Jarosławiu. W 1889 roku wrócił do Moskwy i ożenił się z Marią Odlanicką-Poczobutt Kriwonosow. W 1890 roku został sekretarzem Katolickiego Stowarzyszenia Pomocy Wzajemnej w Moskwie, a w 1896 roku został jego prezesem. Od 1891 roku był członkiem Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego. Jego dom w Moskwie stał się centrum polskiego życia kulturalnego. W latach 1903–1917 był członkiem Rady Adwokackiej w Moskwie. Według Bernarda Bromage’a, Aleksander Lednicki przez kilka dni ukrywał w swoim domu Feliksa Dzierżyńskiego po jego pierwszej ucieczce z Syberii we wrześniu 1899 roku. Syn Lednickiego, Wacław, twierdzi, że ojciec nigdy nie wspominał o tym incydencie i mógł nie znać tożsamości uciekiniera, którego, podobnie jak innych potrzebujących, zaopatrzył w pieniądze i żywność.

W 1904 roku był współzałożycielem Stronnictwa Postępowo-Demokratycznego. W październiku 1905 roku brał udział w powstawaniu Partii Konstytucyjno-Demokratycznej (Kadetów). W 1906 roku zasiadł w pierwszej Dumie jako poseł ziemi mińskiej z ramienia Partii Kadetów, gdzie wypowiadał się w obronie mniejszości narodowych w Rosji, spotykając się z krytyką ze strony Narodowych Demokratów za brak lojalności wobec sprawy polskiej. W Dumie założył Grupę Parlamentarną Terytoriów Zachodnich, mającą na celu jednoczenie nie-rosyjskich posłów z Kresów oraz Związek Autonomistów i Federalistów, działający na rzecz równouprawnienia obywateli Rosji niezależnie od ich narodowości. Po rozwiązaniu Dumy 10 lipca 1906 roku był sygnatariuszem tzw. „Manifestu Wyborskiego”, wzywającego do biernego oporu wobec władz, co doprowadziło do skazania go na 3 miesiące więzienia oraz utraty biernego prawa wyborczego, karę odbył w więzieniu na Tagance w Moskwie. Był członkiem Zarządu Towarzystwa Kultury Polskiej utworzonego w 1906 roku w Królestwie Kongresowym.

Moskiewski dom Aleksandra i Marii Lednickich w początkach XX wieku był znaczącym polskim salonem politycznym. W końcu XIX wieku Aleksander nabył majątek w Katyniu, gdzie rodzina spędzała letnie miesiące. Jesienią 1911 roku jego syn Wacław wziął udział w rodzinnym polowaniu w katyńskim majątku, w miejscu, gdzie obecnie znajduje się cmentarz wojenny.

Podczas I wojny światowej zaangażował się w organizację pomocy dla Polaków na Wschodzie, kierując Polskim Komitetem Pomocy Ofiarom Wojny. Był członkiem Koła Przyjaciół Niepodległości Polski, założonego w Petersburgu w 1916 roku, oraz Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego w Rosji w 1915 roku. W 1916 roku przynależał do Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny. Po rewolucji lutowej w 1917 roku i obaleniu caratu, stanął na czele Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego, reprezentującej interesy polskie przy Rządzie Tymczasowym Rosji. Jako jej przewodniczący miał uprawnienia ministra Rządu Tymczasowego, co pozwoliło wielu Polakom na uzyskanie dokumentów potrzebnych do opuszczenia ogarniętej rewolucją Rosji (m.in. Janusz Radziwiłł z rodziną). W 1917 roku był członkiem Polskiego Komitetu Demokratycznego w Piotrogrodzie oraz Polskiego Klubu Demokratycznego w Moskwie. Lednicki nie uznał Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, co doprowadziło do protestu członków Narodowej Demokracji, którzy opuścili Komisję Likwidacyjną. Był przeciwnikiem tworzenia w Rosji armii polskiej do walki z Niemcami, co spotkało się z ostrą krytyką. Jego stanowisko, zgodne z polityką Rządu Tymczasowego, stało w sprzeczności z oczekiwaniami Ententy, co skutkowało brakiem uznania go w przeciwieństwie do Dmowskiego.

Po zniesieniu Komisji przez władze RFSRR na początku 1918 roku, działał jako przedstawiciel Rady Regencyjnej w Moskwie do listopada 1918 roku (nieoficjalnie przy rządzie sowieckim). Misja ta miała na celu repatriację uchodźców polskich z Rosji Sowieckiej oraz udzielanie pomocy humanitarnej uchodźcom, a także nieoficjalny transfer polskich kapitałów zagrożonych konfiskatą. Misja Lednickiego została zlikwidowana przez władze sowieckie po ich wycofaniu się z uznania traktatu brzeskiego, a biura zostały zamknięte, a dokumentacja skonfiskowana przez Komisariat do Spraw Polskich. Pracownicy, z wyjątkiem Lednickiego, zostali aresztowani przez Czeka. Józef Piłsudski wysoko ocenił jego działalność w Rosji, pisząc, że „Działalność Pańska czasu wojny znajdzie sprawiedliwą i słuszną ocenę w przyszłości” (list z 18 kwietnia 1919 r.).

W nowo odrodzonej Polsce Lednickiemu nie udało się powrócić do polityki, głównie z powodu postrzegania go jako zbyt „rosyjskiego”. W latach 1919–1923 wydawał w Warszawie tygodnik „Tydzień Polski”, który promował paneuropeizm i wspierał uznanie niepodległości Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Gruzji. W 1929 roku został członkiem Trybunału Stanu oraz Komisji Polskiej Międzynarodowej Współpracy Prawniczej. Równocześnie zaangażował się w działalność gospodarczą, zostając prezesem Banku Polsko-Amerykańskiego oraz Towarzystwa Przyjaciół Elektryfikacji Polski im. Gabriela Narutowicza, założonego przez Przemysława Podgórskiego. Rozwój tych instytucji przerwała jednak jego śmierć. W 1934 roku popełnił on samobójstwo w związku z oskarżeniami o reprezentowanie obcych interesów w polsko-francuskim sporze o inwestycje w Żyrardowie, znanym jako „afera żyrardowska”.

Pochowany jest w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 191–I–27/28).

Aleksander Lednicki miał dwoje dzieci: Wacława Lednickiego (krytyka literackiego) oraz Marylę Lednicką-Szczytt (rzeźbiarkę), żonę Władysława Niemirowicza-Szczytta (inżyniera).

Archiwum Lednickiego

Osobiste archiwum Aleksandra Lednickiego zostało przekazane w 1968 roku do Polish Institute of Arts and Sciences of America (PIASA) w Nowym Jorku przez jego wnuka Jana Lednickiego. Informacje o zasobach archiwalnych można znaleźć w PIASA Archives Lednicki Aleksander Papers, (1881–) 1900–1932 (–1962).

Materiały archiwalne Aleksandra Lednickiego są również dostępne w PAN Archiwum w Warszawie pod sygnaturą III-123.

Ordery i odznaczenia

Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (9 listopada 1926)
Order Świętego Olafa I klasy (Norwegia)
Order Krzyża Orła II klasy (Estonia, 1931)
Order Białej Róży Finlandii (Finlandia)

Przypisy

Bibliografia

Zygmunt Wasilewski: Proces Lednickiego, Warszawa 1924.
Paul Milyukov: Alexander Lednicki, Slavonic and East European Review 13, 1934/1935.
Paweł Milukow: Aleksander Lednicki jako rzecznik polsko-rosyjskiego porozumienia, „Przegląd Współczesny” 18, 1939, s. 25.
Zygmunt Nagórski: Aleksander Lednicki (1866–1924), Zeszyty Historyczne z. 1, Paryż 1962, s. 27–66.
Wacław Lednicki: Aleksander Lednicki (Oszczerstwa i prawda), Zeszyty Historyczne z. 1, Paryż 1962, wyd. Instytut Literacki, s. 67–93.
Wacław Lednicki, Pamiętniki, tom 1, B. Świderski, Londyn 1963–1967.
Mieczysław Smoleń: Działalność polityczna Aleksandra Lednickiego w Rosji: 1905–1918, rozprawa doktorska, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1979.
Włodzimierz Dzwonkowski: Aleksander Lednicki, [w:] Rosja a Polska, Oficyna Wydawnicza Interim, Warszawa 1991.
Andrew Kier Wise: Aleksander Lednicki: a Pole among Russians, Mots pluriels, no 7, 1998.
Zenowiusz Ponarski: Wokół sprawy polskiej na Wschodzie, Adam Marszałek, Toruń 2003.
Tomasz Zarycki: Aleksander Lednicki i los jego środowiska Polonii w Rosji na przełomie XIX i XX wieku jako zwierciadło przemian polskiego pola władzy, Studia Narodowościowe, No. 42/2013, s. 67–83.