Aleksander Wacław Ładoś
Aleksander Wacław Ładoś (urodzony 27 lipca 1891 we Lwowie, zmarł 27 grudnia 1963 w Warszawie) był polskim dyplomatą, urzędnikiem konsularnym, publicystą oraz politykiem. Był członkiem i nieformalnym liderem grupy, która zyskała miano „grupy Ładosia” lub „grupy berneńskiej”, odpowiedzialnej za wystawianie nielegalnych paszportów latynoamerykańskich Żydom z gett w okupowanej Polsce w latach 1941–1943.
Życiorys
Urodził się jako syn Jana, starszego radcy Dyrekcji Poczty we Lwowie, oraz Albiny z domu Kalous. Ukończył IV Gimnazjum Klasyczne we Lwowie z wyróżnieniem, a następnie studiował historię na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jana Kazimierza. W 1913 roku rozpoczął działalność polityczną w Polskim Stronnictwie Ludowym „Piast”, gdzie poznał Wincentego Witosa i Jana Dąbskiego. Po wybuchu I wojny światowej zaangażował się w organizację Legionu Wschodniego, po czym wyjechał do Lozanny, aby kontynuować studia.
Po odzyskaniu niepodległości, wiosną 1919 roku wrócił do Polski i w czerwcu tego samego roku rozpoczął pracę w służbie dyplomatycznej RP. Do wiosny 1920 roku był delegatem ds. plebiscytu na Spiszu i Orawie. Od kwietnia 1920 roku pracował w centrali Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie, a od 17 sierpnia 1920 roku pełnił funkcję kierownika Wydziału Prasowego MSZ. W latach 1920–1921 był sekretarzem polskiej delegacji na rozmowy pokojowe z Rosją Sowiecką w Mińsku i Rydze, uczestnicząc w negocjacjach między Janem Dąbskim a Adolfem Joffe.
W grudniu 1921 roku został kierownikiem Wydziału Środkowo-Europejskiego w Departamencie Politycznym MSZ, a od 31 stycznia 1922 roku piastował stanowisko naczelnika tego wydziału. 9 października 1923 roku mianowano go posłem RP w Rydze, jednak po przewrocie majowym został odwołany. 1 marca 1927 roku objął stanowisko konsula generalnego RP w Monachium, ale po objęciu 30 czerwca 1931 roku funkcji wiceministra spraw zagranicznych przez Józefa Becka, został zwolniony z MSZ.
Do czasu agresji III Rzeszy i ZSRR na Polskę zajmował się publicystyką polityczną. Był redaktorem naczelnym „Gazety Handlowej” oraz publikował w takich gazetach jak „Odnowa”, „Polonia”, „Wieczór Warszawski”, „ABC”, „Zwrot” i „Goniec Warszawski” pod pseudonimem Wacław Nienaski. Krytykował politykę Józefa Becka i zbliżył się politycznie do Frontu Morges.
W kwietniu 1938 roku, na sześć miesięcy przed Układem Monachijskim, w artykule „Czechosłowacja” zamieszczonym w tygodniku „Zwrot” napisał, że „polityka czechosłowacka ma sporo grzechów na sumieniu wobec Polski”, ale i „oficjalna polityka polska odpłaca Czechosłowacji pięknym za nadobne”. Podkreślał, że zniknięcie Czechosłowacji stanowiłoby duże zagrożenie dla polskich granic południowych.
Od 3 października do 7 grudnia 1939 roku był ministrem bez teki w rządzie Władysława Sikorskiego z ramienia Stronnictwa Ludowego. Zastąpił go Stanisław Kot. Od 8 listopada 1939 roku był członkiem Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju z ramienia stronnictwa Ludowego. Od 24 maja 1940 do lipca 1945 roku pełnił misję posła w Bernie w randze chargé d’affaires ad interim, gdzie zajmował się opieką nad polskimi i żydowskimi uchodźcami oraz internowanymi żołnierzami drugiej Dywizji Strzelców Pieszych generała Bronisława Prugar-Ketlinga. Ładoś prowadził również negocjacje dotyczące przystąpienia Litwy do planowanej po wojnie konfederacji polsko-czechosłowackiej oraz nieformalne rozmowy na temat granicy wschodniej pod koniec wojny, mając zgodę MSZ. Przez Berno przesyłano również środki na pomoc humanitarną dla polskich uchodźców na całym świecie.
Grupa Ładosia i akcja ratowania Żydów
W czasie pełnienia funkcji w Szwajcarii, Ładoś wraz z współpracownikami prowadził operację (o kryptonimie „Sprawy paszportowe”) wydawania polskim (i prawdopodobnie holenderskim) Żydom paragwajskich i honduraskich paszportów, poświadczeń obywatelstwa Boliwii i Salwadoru, a także certyfikatów umożliwiających emigrację do brytyjskiej Palestyny. Dzięki tej akcji udało się ocalic około 400 osób z Holocaustu. Operacja ta rozpoczęła się już na przełomie 1939/40, przed konferencją w Wannsee, na której podjęto decyzje o eksterminacji Żydów.
Od 1941 roku współpracowano z szwajcarskim notariuszem i konsulem honorowym Paragwaju Rudolfem Hüglim, który dostarczał Poselstwu blankiety paszportowe in blanco. Wypełnianiem tych dokumentów zajmował się wicekonsul RP Konstanty Rokicki. Za transport blankietów oraz koordynację działań z organizacjami żydowskimi odpowiadał dr Juliusz Kühl, który otrzymał wolną rękę w swoich działaniach, a Ładoś walczył o jego ochronę przed aresztowaniem, przyznając mu status dyplomaty.
Bezpośrednim przemytem kopii paszportów zajmowały się dwie organizacje żydowskie: RELICO Abrahama Silberscheina oraz szwajcarska gałąź Agudat Israel, kierowana przez Chaima Eissa. W akcję zaangażowany był również radca Stefan Ryniewicz, zastępca Ładosia.
W październiku 1943 roku, po wykryciu sprawy paszportów przez szwajcarską policję, Ładoś interweniował u ministra spraw zagranicznych Szwajcarii Marcela Pilet-Golaza, co prawdopodobnie doprowadziło do uwolnienia aresztowanych działaczy żydowskich oraz zatuszowania sprawy. Radca Stefan Ryniewicz również interweniował w tej sprawie wobec policji szwajcarskiej.
W wyniku kwerendy przeprowadzonej w 2019 roku ustalono, że do końca wojny Ładoś i jego współpracownicy wystawili co najmniej 3262 paszporty dla osób pochodzenia żydowskiego. Abraham Silberschein, współpracownik Ładosia, raportował w styczniu 1944 roku, że dzięki działaniom grupy Ładosia udało się ocalić około 10 tysięcy osób przed masową wywózką do obozów zagłady.
Życie powojenne
Po tym, jak Szwajcaria wycofała uznanie dla rządu RP na uchodźstwie, Ładoś pozostał na emigracji. Mieszkał w Lozannie od września 1945 do lipca 1946 roku, a następnie osiedlił się w Clamart pod Paryżem. W 1960 roku wrócił do Polski i zamieszkał w Warszawie, gdzie zmarł. Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 77-5-30).
Ładoś pozostawił po sobie trzy tomy niepublikowanych pamiętników. Zmarł podczas pracy nad trzecim tomem i, mimo wcześniejszych zapowiedzi, nie zdążył opisać szczegółowo sprawy paszportów.
Ordery i odznaczenia
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (7 listopada 1925)
Medal Virtus et Fraternitas (pośmiertnie, 28 maja 2019)
Wielki Oficer Orderu Korony Rumunii (Rumunia)
Wielki Oficer Orderu Świętego Sawy (Jugosławia)
Komandor Orderu Trzech Gwiazd (Łotwa)
Złoty Medal Kongresu (Stany Zjednoczone, pośmiertnie, 2024)
Upamiętnienie
27 grudnia 2018 roku, w przeddzień 55. rocznicy śmierci Aleksandra Ładosia, na warszawskich Powązkach odprawiono nabożeństwo z udziałem polskiego ministra spraw zagranicznych Jacka Czaputowicza, wiceministra kultury Magdaleny Gawin oraz weteranów II wojny światowej. W ceremonii uczestniczył rabin Orieł Zaretsky z warszawskiej gminy wyznaniowej oraz przedstawiciele American Jewish Committee. Z zaproszonych ambasadorów obecny był tylko chargé d’affaires ambasady Szwajcarii, co wzbudziło zdziwienie z powodu nieobecności dyplomatów z Izraela.
Kontrowersja Instytutu Jad Waszem
W kwietniu 2019 roku Instytut Jad Waszem ogłosił przyznanie tytułu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata konsulowi Konstantemu Rokickiemu, uznając go za lidera Grupy Ładosia oraz przyznając wyróżnienia Aleksandrowi Ładosiowi i Stefanowi Ryniewiczowi. Decyzja zawierała poważne błędy faktograficzne, ponieważ Ładoś i Ryniewicz byli przełożonymi Rokickiego, a nie jego podwładnymi, i żaden z nich nie był konsulem. W rezultacie rodzina Rokickiego protestowała, a przedstawicielka odmówiła przyjęcia medalu do wyjaśnienia sprawy pozostałych dwóch dyplomatów. Decyzja wywołała również reakcję ponad 30 ocalonych przez Grupę Ładosia, którzy wystosowali list protestacyjny do Jad Waszem. Ambasador RP w Szwajcarii, Jakub Kumoch, określił tę decyzję jako „nieporozumienie”, podkreślając, że Rokicki działał pod kierownictwem Ładosia i Ryniewicza. Protestował także Markus Blechner, polski konsul honorowy w Zurychu, który odkrył Grupę Ładosia. W listopadzie 2021 roku Instytut Jad Waszem poinformował, że Ładoś nie otrzyma tytułu.
Przypisy
Bibliografia
Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to jest?, Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, Warszawa 1938.
Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej (red. Jacek M. Majchrowski), wyd. BGW Warszawa 1994, s. 103, ISBN 83-7066-569-1.
Aleksander Ładoś, [w:] Leksykon historii Polski, red. Michał Czajka, „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1995.
Iwona Kulikowska: Aleksander Ładoś – konsul generalny II RP w Monachium, [w:] W nieustającej trosce o polską diasporę, Gorzów Wielkopolski 2012, s. 263–279, ISBN 978-83-933510-1-5.
Agnieszka Haska. „Proszę Pana Ministra o energiczną interwencję”. Aleksander Ładoś (1891–1963) i ratowanie Żydów przez Poselstwo RP w Bernie. „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”. 11, s. 299–309, 2015. ISSN 1895-247X.
Dokumenty archiwalne dotyczące Aleksandra Ładosia. Archiwum Akt Nowych. [dostęp 2018-03-09].
Linki zewnętrzne
M. Potocki, Z. Parafianowicz, Polak na polecenie rządu ratował Żydów od Holokaustu. Świat się o tym nie dowiedział, gazetaprawna.pl [dostęp: 8 VIII 2017 r.].
Agnieszka Haska, „Proszę Pana Ministra o energiczną interwencję”. Aleksander Ładoś (1891–1963) i ratowanie Żydów przez Poselstwo RP w Bernie, holocaustresearch.pl [dostęp 2017-11-12].
Michał Potocki, Zbigniew Parafianowicz: Tak polska ambasada ratowała Żydów. System berneński działał jak zegarek. Gazeta Prawna, 2018. [dostęp 2018-03-13].
Utwór pt. Passports nagrany przez zespół Sholem w hołdzie Aleksandrowi Ładosiowi, youtube.com [dostęp: 29.06.2018]
Maciej Kluczka: Nieznana dotąd historia: polscy dyplomaci, którzy ratowali Żydów.
