Aleksander Labuda

Aleksander Labuda (kaszub. Aleksander Labùda) urodził się 9 sierpnia 1902 roku w Mirachowie, a zmarł 21 października 1981 roku w Wejherowie. Był kaszubskim felietonistą, pisarzem, poetą oraz ideologiem, a także współtwórcą Zrzeszenia Regionalnego Kaszubów w Kartuzach. Swoje felietony publikował pod pseudonimem Gùczów Mack. Jego miejsce spoczynku znajduje się na cmentarzu parafialnym w Strzepczu.

Młodość

Labuda urodził się w Mirachowie koło Kartuz jako syn Antoniego i Antoniny z domu Ruchniewicz. Jego ojciec, który pisał się Labudda (ur. 8 września 1867 r., zm. 7 marca 1964 r.), był listonoszem, a matka (ur. 15 maja 1878 r.) pochodziła z rodziny rolniczej z Lipusza k. Kościerzyny. Ukończyła Gimnazjum Żeńskie w Kościerzynie i prowadziła karczmę w Mirachowie. Mieli troje dzieci: córki Pelagię i Helenę, które zostały zakonnicami, oraz syna, najmłodszego z rodzeństwa.

Antonina Labudda zmarła 3 maja 1904 r., a ojciec ożenił się ponownie z Melanią Hinc (ur. 27 lutego 1881 r., zm. 3 maja 1970 r.). Rodzina przeprowadziła się do Stryszej Budy, oddalonej o 3 km od Mirachowa. Aleksander, znany jako „Aleks”, ukończył w 1916 r. 7-klasową niemiecką katolicką szkołę podstawową w Mirachowie. Miał siedmioro przyrodniego rodzeństwa z drugiego małżeństwa ojca: 2 braci i 5 sióstr.

W domu posługiwano się językiem kaszubskim, w szkole oraz urzędach używano niemieckiego, a nauka religii odbywała się po polsku w Sianowie, oddalonym o 6 km. W latach 1918-20 Aleksander uczęszczał na kursy języka polskiego w Mirachowie i Miechucinie, gdzie był jednym z najlepszych uczniów. Następnie, w latach 1920-23, kontynuował naukę w Państwowym Seminarium Nauczycielskim Męskim w Kościerzynie, gdzie zgłębił tematykę kaszubską, głównie dzięki kontaktom z poetą i katechetą, ks. Leonem Heykiem, co pozwoliło mu na ugruntowanie własnej kaszubskiej tożsamości.

15 lipca 1923 r. Aleksander Labuda zdał egzamin maturalny, a 1 sierpnia 1923 r. rozpoczął pracę jako nauczyciel w Lini. Wkrótce awansował na kierownika niewielkiej szkoły, w której pracował do końca 1927 roku. W tym czasie angażował się w różne inicjatywy społeczne, m.in. pełnił funkcję sekretarza koła Towarzystwa Powstańców i Wojaków w Lini. Jego poglądy polityczne doprowadziły do usunięcia go z TPiW oraz chrześcijańskiej organizacji nauczycielskiej za „wygłaszanie poglądów komunizujących i antyklerykalnych”, co skutkowało przeniesieniem go do Zelewa k. Luzina, gdzie nie mógł prowadzić szerszej działalności. W Zelewie pracował do końca marca 1929 r. i opisał swoją działalność w kaszubskich wspomnieniach. Krótko po tym został powołany na ćwiczenia wojskowe, w których najprawdopodobniej nie uczestniczył, ale zdobył podstawowe przeszkolenie wojskowe w seminarium oraz TPiW.

Działalność w kręgu zrzeszeńców

Rok później Labuda podjął pracę w szkole w Skępem k. Torunia, gdzie był karnie przeniesiony z powodu politycznych działani. W czerwcu 1930 r. zrezygnował z nauczania, aby skupić się na działalności na rzecz Kaszubów. W 1928 r. po raz pierwszy spotkał się z dr. Aleksandrem Majkowskim, wydawcą „Gryfa”, co miało ogromny wpływ na jego życie i utwierdziło go w przekonaniu o odrębności języka i narodu kaszubskiego. Labuda dzielił się swoimi przemyśleniami z Janem Trepczykiem, kolegą z seminarium, a razem postanowili założyć Zrzeszenie Regionalne Nauczycieli Kaszubów, aby pozyskać nauczycieli niezrzeszonych w innych organizacjach.

18 sierpnia 1929 r. Aleksander Labuda, Jan Trepczyk oraz Alojzy Stoltmann zorganizowali zjazd nauczycieli w Kartuzach, gdzie powołano do życia Zrzeszenie Regionalne Kaszubów (ZRK). Na czoło tego ruchu wysunęli się Aleksander Majkowski jako prezes, Aleksander Labuda jako wiceprezes oraz Jan Trepczyk jako sekretarz. Wkrótce do ich grona dołączyło coraz więcej zwolenników, a z czasem zaczęto ich nazywać „zrzeszeńcami”. Najaktywniejszymi z nich byli Labuda, Trepczyk, Jan Rompski, Stefan Bieszk, Feliks Marszałkowski, Ignacy Szutenberg oraz ks. Franciszek Grucza.

Aleksander Labuda rozpoczął pracę organizacyjną w ZRK i zadebiutował jako publicysta we wrześniu 1930 r. w „Chëczë Kaszëbsczi”, dodatku do „Dziennika Gdyńskiego”, gdzie opublikował swój wiersz „Wałë”, wyrażający jego twórcze credo: „Chcę dlô kraju trvac ë żëc.” Po zawieszeniu „Chëczë” Labuda publikował w kwartalniku „Bënë ë bùten”, gdzie zamieścił kilka wierszy, w tym cykl „Cąg roku”. Jego słowa „Droga do morza prowadzi przez serca Kaszubów” stały się znane dzięki broszurze „Czy Kaszubi są Polakami?” autorstwa Al. Fonka (Alfonsa Cierockiego) z Kartuz, która ukazała się w sierpniu 1931 r.

Labuda rozpoczął także współpracę z „Gryfem”, redagując jego dodatek „Gryf Kaszubski. Pismo dla ludu pomorskiego”. Od października 1931 r. do września 1932 r. wydał 12 numerów tego dodatku, który miał być głosem działaczy ZRK. Publikował w nim zarówno w języku polskim, jak i kaszubskim, zamieszczając szkice historyczne, wiersze oraz felietony. W pierwszym numerze pojawił się jego tytuł „Gùczów Mack gôdô”, co stało się jego alter ego.

W sumie w „Gryfie Kaszubskim” opublikował 10 felietonów, a połowę z nich wydał w małym tomiku „Kąsk do smiéchù” w 1933 i 1934 r. Labuda zdobył popularność, pisząc przez wiele lat, kończąc na ponad 300 felietonach. W 1935 r. ukazał się jego zbiór 7 wierszy, w tym „Marsz Zrzeszińców” i „Òjcze nasz”, włączony do zbioru „Kaszëbsczi piesniôk. Dzél I” wydanego przez Jana Trepczyka w Rogoźnie Wlkp. w 1935 r.

W tym czasie działacze ZRK kontynuowali zadania rozpoczęte przez młodokaszubów, a Aleksander Labuda z pewnością był jednym z ich czołowych przedstawicieli. Podkreślał, że zrzeszeńcy pragną dla swoich ziomków równych praw, wolności oraz poszanowania dla dziedzictwa kulturowego. Niestety, nie znaleźli zrozumienia, co skutkowało zamknięciem „Gryfa Kaszubskiego” oraz jego późniejszym zniknięciem.

Aleksander Labuda zdobył cenne doświadczenie i nie zrezygnował z działalności. W marcu 1933 r. ukazała się ulotka z informacją o nowym czasopiśmie „Zrzesz Kaszëbskô”, którego pierwszy numer ukazał się w maju. Ulotka głosiła, że jest to „pierwsza i jedyna gazeta redagowana w duchu kaszubskim!”. „Zrzesz” i jego dodatek „Chëcz Kaszëbskô” ukazywały się do wybuchu wojny, najpierw w Gdyni, później w Kartuzach i Mirachowie, wydając około 120 numerów. Pismo stało się organem prasowym ZRK, a Labuda był głównym redaktorem, który głośno propagował sprawy kaszubskie i kulturę.

Labuda pisał także artykuły historyczne, kulturalne, nowele oraz felietony „Gùczów Mack gôdô”, często komentując aktualne wydarzenia polityczne i społeczne. Jego zdecydowane poglądy oraz publiczne wystąpienia przyciągały uwagę władz i przeciwników. Zrzeszeńcy nie oszczędzali krytyki, atakując każdego, kto miał inne zdanie, w tym działaczy folklorystycznych oraz nawet swoich mentorów.

W „Zrzeszy Kaszëbsczi” zaczęły pojawiać się trudności finansowe. W 1936 r. Labuda podjął starania o pracę w Urzędzie Skarbowym w Toruniu, którą rozpoczął w 1937 r. Działał również w toruńskim Stowarzyszeniu Miłośników Kaszubszczyzny „Stanica”, a także próbował organizować nowe wcielenie ZRK pod nazwą „Zrzesz Naszińców”. Mimo to pisał głównie do „Zrzeszy Kaszëbsczi” i przygotowywał pracę „Zasady pisowni kaszubskiej ze słowniczkiem ortograficznym”, która ukazała się w Toruniu przed wojną, ale większość nakładu została zniszczona przez Niemców.

10 lutego 1938 r. zmarł duchowy nauczyciel Labudy, Aleksander Majkowski, a na jego pogrzebie Labuda złożył przyrzeczenie, obiecując dbać o kaszubską tożsamość. W 1946 r. Labuda wrócił do Gdańska i podjął pracę w szkolnictwie, angażując się w działania kaszubskie. Wkrótce po wojnie wznowiono wydawanie „Zrzeszy Kaszëbsczi”, w którym publikował swoje felietony.

Lata wojny

Wybuch II wojny światowej zastał Labudę w rodzinnym Stryszej Budzie. Po powrocie do Podgórza został przesłuchany przez niemiecką policję. Po powrocie do rodzinnych stron pracował jako nauczyciel w Mirachowie. W 1941 r. zagrożony aresztowaniem przez gestapo, co skłoniło go do zgłoszenia się do Wehrmachtu, aby uniknąć aresztowania. Przeszedł przeszkolenie w Szczecinku i Bydgoszczy, a po przydziale trafił do Magazynów Zaprowiantowania Warszawa-Praga, a później do Jugosławii. Po wojnie został wzięty do niewoli przez Anglików i przebywał w obozach w Egipcie, Włoszech oraz Szkocji, wstępując do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie dowodzonych przez gen. Władysława Andersa.

Praca, rodzina i działalność kaszubska

Po wojnie Labuda wrócił do Gdańska 19 lipca 1946 r. i podjął pracę w szkolnictwie, kierując szkołą w Częstkowie. W 1954 r. przeniósł się do Tłuczewa k. Strzepcza, gdzie mieszkał aż do przejścia na rentę w 1961 r. W 1964 r. przeniósł się z rodziną do Karwicy k. Lęborka, a potem wrócił do Tłuczewa, gdzie zajmował się dziećmi w szkole.

Już po wojnie wznowiono wydawanie „Zrzeszy Kaszëbsczi” w Wejherowie, gdzie Labuda publikował swoje teksty. Nowa wersja „Zrzeszy” przetrwała do jesieni 1947 r., a Labuda zdążył opublikować w niej prawie 30 felietonów i około 10 artykułów po polsku. Po zamknięciu pisma Labuda był przeniesiony do Częstkowa, prawdopodobnie z powodu anegdoty o Stalinie.

18 listopada 1947 roku ożenił się z nauczycielką Jadwigą Kreft, z którą miał sześcioro dzieci. W 1956 roku, po założeniu Zrzeszenia Kaszubskiego, Labuda wziął udział w jego tworzeniu, jednak nie znalazł zrozumienia i był krytykowany za swoje poglądy oraz wojenną przeszłość. Władze Zrzeszenia usunęły go na podstawie materiałów Służby Bezpieczeństwa, które były oparte na niepewnych doniesieniach.

Później Labuda zajął się twórczością literacką, publikując kaszubskie wiersze i scenariusze. W latach 60. znikł z życia publicznego, a po aferze w Zrzeszeniu musiał zmagać się z trudnościami w pracy nauczycielskiej. Po pewnym czasie jego sytuacja się poprawiła, a w 1971 r. ukazały się zbiory „gôdek” Gùczowego Macka, a także nowe opowieści w „Pomeranii”.

W 1974 r. wydano trzeci tom felietonów „Kùkùk”, a w 1979 r. „Chòchòłk”. W 1975 r. Labuda otrzymał medal „Zasłużonym Ziemi Wejherowskiej”, a w 1976 r. został członkiem Związku Literatów Polskich. W 1977 r. odebrał Medal Stolema, a w 1978 roku jego twórczość została ujęta w publikacji „Pasja twórczego życia”.

Kontrowersje

Aleksander Labuda stał się obiektem ataków zarówno w II Rzeczypospolitej, jak i w PRL, oskarżany o działalność antypolską. W Dwudziestoleciu Międzywojennym jego tezy były postrzegane jako zagrożenie dla polskiej racji stanu, co skutkowało konfiskatami wydania „Zrzeszy” oraz aresztowaniem Labudy. W latach 1933-1935 przeszedł przez 18 procesów, w wyniku których został skazany na ponad rok więzienia.

Po wojnie kontynuowano oskarżenia o proniemieckość, związane z jego przeszłością oraz pracą nauczyciela, którą zaproponowały mu niemieckie władze okupacyjne. Labuda zawsze podkreślał swoją lojalność jako polski obywatel, a jego wersję wydarzeń potwierdzali byli partyzanci. Oskarżenia o separatyzm i proniemieckość były częścią planowych działań Służby Bezpieczeństwa PRL, mających na celu zdyskredytowanie kaszubskiego ruchu narodowościowego.

Publikacje samodzielne

„Kąsk do smjéchu”, Kartuzy 1933, 1934
„Reknjica”, Zrzesz Kaszëbskô, Kartuzy 1933
„Zasady pisowni kaszubskiej ze słowniczkiem ortograficznym”, Toruń 1939
„Słowniczek kaszubski”, Warszawa 1960
„Kąsk do smjechu”, Gdańsk – Wejherowo 1971
„Zupa z kreszków”, Gdańsk 1971
„Kukuk”, Gdańsk 1974
„Chochołk”, Gdańsk 1979
„Słowôrz kaszëbsko-polsczi. Słownik polsko-kaszubski”, Gdańsk 1982
„Guczów Mack gôdô”, Gdańsk 1992
„Kaszëbsczim jesmë lëdã”, Gdynia 1996
„Ewanielskô spiéwa” (cz. I-II), Wejherowo – Banino 2002
„Ewanielskô spiéwa” (cz. III), Wejherowo 2005
„Bògòwie i dëchë naj przodków”, Wejherowo-Bolszewo 2008
„Z czasów Swiãtopôłka Bëlnégò”, Bolszewo 2012
„Guczów Mack gôdô”, Biblioteka Publiczna Gminy Wejherowo w Bolszewie, Bolszewo, 2013
„Óstatny sąd w Mirchówie. Brawãda na dzejowò – spòlecznym spòdlim”, Wejherowo-Bolszewo 2015

Udział w antologiach

„Kaszebskji pjesnjôk. Dzél I”, Rogoźno Wlkp. 1935 (7 utworów z muzyką J. Trepczyka i G. Karskiego)
„Kaschubische Anthologie”, München 1973
„Modra struna. Antologia poezji kaszubskiej”, Gdynia – Gdańsk 1973 (7 utworów)
„Pasja twórczego życia”, Wejherowo 1979 (1 utwór)
J. Drzeżdżon, „Współczesna literatura kaszubska 1945-1980”, Warszawa 1986 (”Moja droga kaszubska”, wspomnienia)
„Ptak za uszami. Humor i satyra Kaszubów” (opr. St. Janke), Gdańsk 1992
„Bëlny szport wiele wôrt. Kaszëbsczé wice” (opr. E. Pryczkowski, D. Szymikowski), Gdańsk 2000
„Mësla dzecka. Antologiô kaszëbsczich wiérztów dlô dzôtków i młodzëznë”, Banino 2001 (4 utwory)
„Dzëczé gãsë. Antologiô kaszëbsczi pòezji”, Gdynia 2004 (12 wierszy)
D. Pioch, „Kaszëbizna dlô dorosłëch” (podręcznik), Gdańsk 2007 (wybór felietonów)

Upamiętnienie

Pamięć o Aleksandrze Labudzie i jego twórczości wciąż żyje na Kaszubach. Jego książki są wznawiane, cytowane i omawiane, a sam pisarz jest honorowany jako patron ulic w Bolszewie, Pępowie i Szemudzie, a także Szkoły Podstawowej w Strzepczu. W latach 1995-2016 był patronem Biblioteki Publicznej Gminy Wejherowo w Bolszewie, która promowała jego postać i publikacje. Po połączeniu biblioteki z Gminnym Ośrodkiem Kultury w Gościcinie, Labuda nie ma już patronatu, co wywołało kontrowersje.

Labuda został również upamiętniony tablicami pamiątkowymi. W 1991 roku odsłonięto tablicę na budynku dawnej szkoły w Tłuczewie, a w 2000 roku przed szkołą w Strzepczu postawiono kamienną rzeźbę jego postaci. W 2019 roku w Stryszej Budzie odsłonięto obelisk z rzeźbą gryfa, upamiętniający Aleksandra Labudę i Jana Trepczyka.

Przypisy

Bibliografia

D. Szymikowski, „Zrzesz Kaszëbskô” w latach 1933-1939”, Bolszewo 2010
J. Labudda, „Twórcze życie Aleksandra Labudy: zarys monograficzny”, Bolszewo 2012
D. Szymikowski, „Aleksander Labuda w świetle akt bezpieki” [wː] „Kaszubi w PRL”, Gdańsk 2007, s. 97-112
„W 105. rocznicę urodzin. Wokół Aleksandra Labudy”, pod red. S. Cholchy, Bolszewo 2007
L. Bądkowski, „Zarys historii literatury kaszubskiej”, Gdańsk 1959, 2006
F. Neureiter, „Geschichte der Kaschubische Literatur”, München 1978, 1991
E. Kamiński (opr.), „Pasja twórczego życia”, Wejherowo 1979 (życiorys)
R. Ostrowska, I. Trojanowska, „Bedeker kaszubski”, Gdańsk 1974, 1979 (życiorys)
F. Neureiter, „Historia literatury kaszubskiej. Próba zarysu”, Gdańsk 1982
A. Bukowski (opr.), „Literatura polska”, t. I-II, Warszawa 1984-85 (hasła: Kaszuby i Zrzesz Kaszëbskô)
J. Drzeżdżon, „Współczesna literatura kaszubska 1945-1980”, Warszawa 1986
W. Pepliński, „Prasa pomorska w Drugiej Rzeczypospolitej 1920-1939. System funkcjonowania i oblicze społeczno-polityczne prasy polskiej”, Gdańsk 1987
E. Kamiński, „Guczow Mack czyli Aleksander Labuda (1902-1981). Monografia bio-bibliograficzna”, Gdańsk – Wejherowo 1995
T. Bolduan, „Nie dali się złamać. Spojrzenie na ruch kaszubski 1939-1995”, Gdańsk 1996
„Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego”, t. 3, Gdańsk 1997 (hasło Labuda, autor J. Samp)
T. Bolduan, „Nowy bedeker kaszubski”, Gdańsk 1997, 2002 (hasła: Labuda, Zrzeszenie Regionalne Kaszubów i in.)
J. Treder i in., „Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów”, Gdańsk 1999 (życiorys)
„Mësla dzecka. Antologiô kaszëbsczich wiérztów dlô dzôtków i młodzëznë”, Banino 2001 (życiorys)
J. Kutta, „Druga Rzeczpospolita i Kaszubi 1920-1939”, Bydgoszcz 2003
„Dzëczé gãsë. Antologiô kaszëbsczi pòezji”, Gdynia 2004 (życiorys)
Z. Klotzke, „Kębłowo. Wieś i parafia”, Luzino 2006 (życiorys)
C. Obracht-Prondzyński, „Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (1956-2006)”, Gdańsk 2006
„Kaszubi w PRL”, Gdańsk 2007
„Wokół Aleksandra Labudy”, Bolszewo 2007
„Feliks Marszałkowski i inni Zrzeszińcy a rozwój języka oraz literatury kaszubskiej”, Wejherowo 2008
C. Obracht-Prondzyński, „Historia Kaszubów w dziejach Pomorza. Tom V. Dzieje najnowsze (po 1945 r.), Instytut Kaszubski w Gdański, Gdańsk 2019
J. Borzyszkowski, „Historia Kaszubów w dziejach Pomorza. Tom IV. Kaszubi w II RP i w latach II wojny światowej (1920-1945)”, Instytut Kaszubski w Gdański, Gdańsk 2019