Aleksander Krzyżanowski, znany również jako „Wilk”, „Wesołowski”, „Dziemido” oraz „Jan Kulczycki” (urodzony 6 lutego?/18 lutego 1895 w Briańsku, zmarły 29 września 1951 w Warszawie) – pułkownik artylerii Wojska Polskiego, oficer Służby Zwycięstwu Polski oraz Związku Walki Zbrojnej, komendant Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej, a także więzień polityczny okresu stalinowskiego.
== Życiorys ==
=== Młodość i udział w I wojnie światowej ===
Urodził się jako syn Jakuba i Zofii Wilamowskiej-Knobelsdorf, był bratem majora Karola Krzyżanowskiego. Wychowywał się w atmosferze patriotyzmu, uczęszczając do gimnazjum w Homlu. W 1914 roku rodzina przeniosła się do Petersburga, gdzie kontynuował naukę w XII Gimnazjum Klasycznym. W 1916 roku rozpoczął studia na Wydziale Elektromechanicznym Instytutu Technologicznego, jednak już jako student pierwszego roku został powołany do armii rosyjskiej. Na początku 1917 roku ukończył półroczny kurs w Konstantynowskiej Szkole Artylerii w Piotrogrodzie, uzyskując stopień chorążego. W lipcu 1917 roku został przydzielony do 18 Syberyjskiego dywizjonu artylerii polowej, wchodzącego w skład 6 Korpusu Syberyjskiego.
W październiku 1917 roku przeniósł się do I Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego, gdzie początkowo służył w Legii Oficerskiej, a od kwietnia 1918 roku w I Brygadzie Artylerii jako młodszy oficer. Po rozwiązaniu Korpusu przez Niemców na przełomie maja i czerwca tego roku przyjechał do Warszawy, gdzie rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim i uczestniczył w rozbrajaniu niemieckich żołnierzy w listopadzie 1918 roku.
=== Udział w wojnie polsko-bolszewickiej ===
W tym samym miesiącu wstąpił do odradzającego się Wojska Polskiego, a następnie przeszedł kilkunastodniowy kurs oficerski w Dęblinie, kończąc go jako podporucznik. Na początku 1919 roku, po przydziale do 3 pułku artylerii ciężkiej, wyruszył na front, gdzie za męstwo został odznaczony Krzyżem Walecznych i awansowany do stopnia porucznika. Pozostał na froncie do września 1919 roku, a następnie odbył kurs dla dowódców baterii w Rembertowie. Po jego ukończeniu wrócił do pułku, który przekształcono w 1 pułk artylerii ciężkiej, gdzie objął stanowisko pierwszego oficera baterii. W styczniu 1920 roku brał udział w walkach pod Dyneburgiem, a od lutego 1920 roku znalazł się w korpusie oficerów służby stałej, pełniąc obowiązki dowódcy 5 baterii.
=== Kariera wojskowa w II RP ===
15 czerwca 1921 roku został odkomenderowany do Szkoły Strzelania Artylerii w Toruniu na 3-miesięczny kurs dla dowódców baterii. 1 września 1921 roku 21 dywizjon artylerii ciężkiej został przekształcony w II dywizjon 5 pułku artylerii ciężkiej i przeniesiony do Krakowa. Po powrocie z kursu, od 20 września 1921 roku do 12 listopada 1923 roku dowodził 6 baterią. Następnie uczestniczył w kursie w Centralnej Wojskowej Szkole Gimnastyki i Sportu w Poznaniu, a od 18 kwietnia do 30 lipca 1924 roku był adiutantem I dywizjonu 5 pułku artylerii ciężkiej. W październiku 1924 roku przeniesiono go do Artyleryjskiej Komisji Doświadczalnej w Rembertowie, gdzie objął stanowisko referenta balistyki zewnętrznej. W grudniu tego roku awansował na stopień kapitana.
Po roku został przydzielony do Instytutu Badań Materiałów i Uzbrojenia, gdzie pracował na różnych stanowiskach. W sierpniu 1926 roku odbył służbową podróż do Francji, Włoch i Czechosłowacji, a w marcu 1927 roku ożenił się z Janiną Łopińską. W 1929 roku został przeniesiony do 15 pułku artylerii polowej w Bydgoszczy, gdzie objął dowództwo 6 baterii. W 1931 roku odbył kurs dla dowódców dywizjonów artylerii, a po powrocie pełnił funkcje w jednostce. W 1934 roku awansował na stopień majora i dowodził III dywizjonem 20 pułku artylerii lekkiej w Prużanie, a następnie I dywizjonem 12 pułku artylerii lekkiej w Tarnopolu.
=== Udział w wojnie obronnej 1939 ===
W momencie wybuchu wojny obronnej 1939 roku 26 DP, w skład której wchodził, znalazła się w Armii „Poznań” pod dowództwem gen. Tadeusza Kutrzeby. Pozycje zajmowane przez jednostkę zmieniały się, a 6 września przeszli do Armii „Pomorze”. Mjr Krzyżanowski, wśród żołnierzy 26 DP, brał udział w bitwie nad Bzurą, a po rozbiciu polskich jednostek zebrał grupę ocalałych żołnierzy i przedostał się w Góry Świętokrzyskie, gdzie kontynuował walkę. Jego oddział został jednak rozbity w październiku w rejonie Świętej Katarzyny.
=== Początkowy okres konspiracji ===
W drugiej połowie października 1939 roku dotarł do Warszawy, gdzie połączył siły z nowo powstałą Służbą Zwycięstwu Polski. W listopadzie 1939 roku został wysłany na Wileńszczyznę, by zorganizować lokalne siatki konspiracyjne. Na przełomie marca i kwietnia 1940 roku objął funkcję szefa sztabu Okręgu Wileńskiego, a wkrótce po tym wileńskie SZP przekształcono w ZWZ. 31 marca 1941 roku awansował na stopień podpułkownika.
Po aresztowaniu komendanta Okręgu Wileńskiego ZWZ przez NKWD, objął dowodzenie organizacją. W sierpniu 1941 roku, po zajęciu Wilna przez Niemców, został zatwierdzony na stanowisku komendanta Okręgu przez komendanta głównego ZWZ. W 1942 roku prowadził rozmowy z litewską konspiracją niepodległościową, które jednak zakończyły się niepowodzeniem. Jesienią 1943 roku podjął także rozmowy z Białorusinami, ale i te nie przyniosły rezultatu.
W związku z tworzeniem polskich oddziałów partyzanckich na Wileńszczyźnie, uczestniczył w próbach zjednoczenia sił do walki z Niemcami. W rezultacie pod koniec stycznia 1944 roku zawarto umowę o zawieszeniu broni. W tym samym czasie niemieckie władze próbowały nawiązać kontakt z 5 Wileńską Brygadą AK, w wyniku czego doszło do spotkań z ppłk. Krzyżanowskim, na których postawił on Niemcom warunki dotyczące uznania niepodległości Polski.
=== Walki z Litwinami ===
W maju 1944 roku wybuchły walki z batalionami Litewskiego Korpusu Posiłkowego, które były podporządkowane Niemcom. Mjr Krzyżanowski, chcąc zapobiec konfliktowi polsko-litewskiemu, zaproponował zawarcie umowy o nieagresji, ale Litwini odrzucili jego propozycję. W rezultacie doszło do starć, które doprowadziły do porażki litewskich oddziałów w bitwie pod Murowaną Oszmianką.
Komendant Okręgu Wileńskiego, pragnąc zneutralizować konflikt, próbował skłonić Litwinów do współpracy przeciwko Niemcom, jednak jego prośby również zostały odrzucone. W czerwcu 1944 roku konflikt osiągnął apogeum, gdy niemiecka policja wymordowała 38 Polaków w odpowiedzi na działania AK. Mjr Krzyżanowski wydał rozkaz o przeprowadzeniu odwetowego rajdu na Litwę.
=== Akcja „Burza” na Wileńszczyźnie ===
Wiosną 1944 roku Komenda Okręgu Wileńskiego AK przystąpiła do przygotowań do akcji „Burza”. Utworzono sztab operacyjny, który miał koordynować działania brygad AK. W czerwcu 1944 roku, po zatwierdzeniu planu przez Komendanta Głównego AK, ppłk Krzyżanowski przybył do Wilna, gdzie przygotował rozkaz operacyjny „Ostra Brama”. Data ataku została przyspieszona z powodu szybującej ofensywy Armii Czerwonej.
6 lipca 1944 roku, w obliczu przewagi wroga, ppłk Krzyżanowski zdecydował się na wycofanie swoich oddziałów do Wołkorabiszek.
=== Aresztowanie przez Sowietów ===
Po niepowodzeniu planów politycznych, ppłk Krzyżanowski podjął rozmowy z Sowietami, jednak odrzucił propozycję wstąpienia do Armii Polskiej pod dowództwem gen. Zygmunta Berlinga. Po zaproszeniu do kwatery dowódcy 3 Frontu Białoruskiego, został aresztowany przez Sowietów. W wyniku rozmów z nimi, jego propozycje współpracy zostały zignorowane.
=== Ostatnie lata (1944–1951) ===
Po aresztowaniu, ppłk Krzyżanowski, posługując się pseudonimem Jan Kulczycki, został przewieziony do więzienia w Wilnie, gdzie był przesłuchiwany przez kilka miesięcy. W międzyczasie w 1944 roku awansował na pułkownika. W 1945 roku został przewieziony do Moskwy, a po dłuższym pobycie w różnych obozach NKWD, w lipcu 1947 roku udało mu się uciec, jednak po ujawnieniu swojej tożsamości został ponownie aresztowany.
4 października 1947 roku powrócił do Polski, gdzie jego sytuacja materialna była trudna. W 1948 roku podjął pracę jako dyrektor w Centralnej Składnicy Rozliczeniowej, lecz został aresztowany przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. Zmarł 29 września 1951 roku w więziennym szpitalu na gruźlicę, a jego ciało zostało potajemnie pochowane na terenie Powązek.
=== Pochówek po ekshumacji w 1957 ===
Po październikowej odwilży w 1956 roku, rodzina i byli podkomendni Krzyżanowskiego podjęli starania o rehabilitację „Wilka”. Po wskazaniu miejsca pochówku, 26 kwietnia 1957 roku przystąpiono do ekshumacji. Jego szczątki zostały zidentyfikowane przez żonę i byłych podkomendnych. 27 kwietnia 1957 roku uroczyście przeniesiono je na Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie, gdzie odbył się patriotyczny pogrzeb.
== Ordery i odznaczenia ==
Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (od KG AK)
Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 17 maja 2012)
Krzyż Walecznych (trzykrotnie)
Złoty Krzyż Zasługi (19 marca 1937)
Medal Niepodległości (9 listopada 1933)
Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921
Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
Gwiazda Wytrwałości (pośmiertnie, 1983)
Państwowa Odznaka Sportowa
Medal 10 Rocznicy Wojny Niepodległościowej (Łotwa)
== Upamiętnienie ==
W październiku 1989 roku nadano imię płk Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka” jednej z ulic w Gdańsku-Wrzeszczu oraz ulicy w Klaudynie. Jest też patronem trzech szkół: gimnazjum w Kadzidle k. Ostrołęki oraz Szkoły Podstawowej nr 3 w Busku-Zdroju i Szkoły Podstawowej w Szumiłowie k. Torunia.
Postanowieniem nr W.111-48-94 prezydenta RP Lecha Wałęsy z 28 września 1994 roku, pośmiertnie mianowany został do stopnia generała brygady za szczególne zasługi w działalności konspiracyjnej. 27 października 1994 roku minister obrony narodowej wręczył nominację generalską jego córce, Oldze Krzyżanowskiej.
Wizerunek Krzyżanowskiego, obok Macieja Kalenkiewicza, znalazł się na rewersie srebrnej monety kolekcjonerskiej wydanej przez Narodowy Bank Polski w 2024 roku z okazji 80. rocznicy operacji „Ostra Brama”.
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Krzysztof Tarka: Komendant Wilk. Z dziejów Wileńskiej Armii Krajowej, Oficyna Wydawnicza Volumen Warszawa 1990, s. 86.
Krzysztof Tarka: Generał Aleksander Krzyżanowski „Wilk”, Warszawa 2000.
== Zobacz też ==
Żołnierze wyklęci
Pomnik Iwana Czerniachowskiego w Pieniężnie
