Aleksander Karol Ludwik Sułkowski

Aleksander Maria Karol Ludwik Sułkowski

Aleksander Maria Karol Ludwik Sułkowski herbu Sulima (urodzony 15 lutego 1893 roku na zamku w Ebenfurth, zmarły 27 marca 1956 roku w Leoben) – IX książę bielski (IX Herzog von Bielitz) z bielskiej gałęzi magnackiego rodu Sułkowskich. W dokumentach występował głównie jako Aleksander Ludwik, a także jako Aleksander lub Ludwik.

Dzieciństwo i młodość

Był najstarszym synem Aleksandra Edwarda Sułkowskiego (ur. 1856) – VIII księcia bielskiego i księżnej Marii Teresy z domu baronówny Moser von Ebreichsdorf (1872–1940). W młodości spędzał czas w rodowych majątkach matki, zamku Ebenfurth (Dolna Austria), oraz w rezydencji ojca w Toót-Soók (Šalgovce). Swoje wykształcenie średnie rozpoczął w gimnazjum w Wiedniu (K. K. Staats-Gymnasiums), gdzie nauczano w języku niemieckim, a następnie kontynuował naukę w Akademii hrabiego Straki w Pradze (Strakova akademie), która oferowała edukację w języku czeskim. Później uczęszczał do wiedeńskiej Akademii Terezjańskiej, a po jej ukończeniu rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Wiedeńskim, zaliczając dwa semestry. W tym okresie zaczął także uczyć się języka polskiego. Był osobą uzdolnioną muzycznie, grającą na czterech instrumentach, w tym wirtuozersko na skrzypcach. Interesował się również filozofią i prawem.

Służba wojskowa

Na dwa tygodnie przed wybuchem I wojny światowej wstąpił jako ochotnik do Pułku Ułanów Cesarza Nr 4. Od lipca 1914 do maja 1915 roku kształcił się w szkole oficerskiej w Holíč. 25 maja 1915 roku został mianowany wachmistrzem ochotniczym na froncie rosyjskim, a 21 lipca tego samego roku został kadetem rezerwy. 2 maja 1916 roku, z dniem 1 sierpnia 1915 roku, uzyskał stopień podchorążego rezerwy. Następnie, 1 sierpnia 1916 roku, został awansowany na podporucznika w korpusie oficerów rezerwy kawalerii. W przedostatnim roku wojny, pod koniec marca, przeniesiono go do służby w kancelarii, a na pięć miesięcy przed jej zakończeniem został oddelegowany do leczenia. Brał udział w ciężkich walkach podczas ofensywy Brusiłowa nad Dniestrem. 10 czerwca 1916 roku, podczas starć w Bukowinie, w trakcie odwrotu z Horoszowców, jego oddziały stoczyły walki z wrogiem pod Dobronowcami. Mimo ciągłego ostrzału, dostarczał meldunki pomiędzy swoim szwadronem a dowództwem, za co został ranny w płuco i ramię. Mimo odniesionych ran, pozostał na posterunku przez kilka godzin bez pomocy medycznej. Za odwagę został odznaczony Brązowym, a następnie Srebrnym Medalem Waleczności 2. Klasy, a w roku następnym Krzyżem Wojskowym Karola.

8 stycznia 1924 roku został zatwierdzony w stopniu podporucznika z datą starszeństwa od 1 czerwca 1919 roku, zajmując 48. lokatę w korpusie oficerów kawalerii. Miał przydział w rezerwie do 2. Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich w Bielsku. 26 stycznia 1926 roku przeniesiono go w rezerwie do 3. Pułku Ułanów Śląskich w Tarnowskich Górach. 20 września 1928 roku został zwolniony z obowiązku służby wojskowej w stopniu podporucznika z powodu całkowitej i trwałej niezdolności do służby. Wtedy wstąpił do Związku Oficerów Rezerwy, w którym pozostawał do wybuchu II wojny światowej.

Życie prywatne

Jego pierwszą żoną była hrabianka Feodora Hardegg auf Glatz und im Machlande (1899–1979), która miała południowosłowiańskie korzenie, będąc praprawnuczką Miłosza I Obrenowića (1780–1860), założyciela dynastii książąt i królów Serbii, panujących w latach 1817–1903. Ich małżeństwo miało miejsce 24 sierpnia 1919 roku w kaplicy zamku Seefeld, rodowej siedziby Hardeggów, po czym osiedli na bielskim zamku. 2 października 1923 roku przyszła na świat ich jedyna córka Aleksandra, zwana Olesią, którą wychowywali w duchu polskim, a w wieku dwunastu lat wysłali na pensję do tarnowskiego zgromadzenia sióstr Sacré Coeur w Zbylitowskiej Górze, gdzie przebywała do 1939 roku. Księżna Feodora aktywnie uczestniczyła w polskim życiu kulturalnym regionu. W 1935 roku małżeństwo to zakończyło się rozwodem.

Drugą żoną księcia została Anna Mallinger (1899–1969), córka właściciela młynów w Leoben. Ich ślub odbył się 23 marca 1936 roku. Małżeństwo to przyniosło dwójkę dzieci: córkę Marię Jadwigę, zwaną Heidi, urodzoną 27 lutego 1938 roku, oraz syna Aleksandra Józefa (tytularnego X księcia bielskiego, zmarłego 9 marca 2020 roku w Wiedniu), który urodził się 23 marca 1940 roku. Nowa księżna była patriotką austriacką i, jak twierdzą niektóre źródła, w młodości była zwolenniczką kanclerza Austrii, Engelberta Dollfussa (1892–1934). Tak jak jej poprzedniczka, starała się angażować w życie społeczności bielskiej. W 1937 roku przyczyniła się do organizacji polsko-austriackiego turnieju tenisowego. Była osobą o silnej osobowości, wyzwoloną, przedsiębiorczą i przebojową, a jej pasją była motoryzacja, w której uczestniczyła w rajdach samochodowych, preferując pojazdy marki Mercedes i Opel. Niestety, ze względu na jej narodowość, rodzina była monitorowana przez polski wywiad.

Polonizacja majątku

We wrześniu 1929 roku, po śmierci ojca, Aleksander Ludwik zgodnie z zasadą primogenitury przejął bielski fideikomis. Zgodnie z oczekiwaniami polskich władz, zdecydował się na spolonizowanie rodzinnego majątku. W wyniku tego, nadleśniczy z czasów habsburskich, inż. Hugon Nossek, został usunięty z pracy, ponieważ okazał się tajnym członkiem działającej w Bielsku Partii Młodoniemieckiej (Jungdeutsche Partei – JDP). Zwolniono także czterech innych leśników, którzy byli podejrzewani o współpracę z Niemcami. Inż. Włodzimierz Miodowicz zajął miejsce Nosska, a w latach trzydziestych zarządcą folwarku Wilhelma (Wilhelmshof – Olszówka Górna) był Theobald Benecik, natomiast Józef Donocik był leśniczym w Wapienicy. W administracji pracował także polski oficer w stanie spoczynku, Marian Zajączek (powstaniec górnośląski, porucznik w 3. Pułku Artylerii Lekkiej Legionów, odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militari II i V klasy), a od wiosny 1939 roku inspektorem dóbr w Wapienicy był inż. Alfons Gackowski z Wielkopolski. Książę wymienił niemieckich prawników Ernsta Stefana i Karola Schulza z Bielska na polskiego adwokata, żydowskiego syjonistę z Cieszyna, Dawida Sandhausa. Warto również zauważyć, że wyłączność na wyręb drzew w lasach książęcych miała firma żydowskiego kupca Emanuela Weissa z Bielska.

Działalność w organizacjach społecznych i kulturalnych

Książę przejął po ojcu wszystkie tradycyjne patronaty sprawowane przez rodzinę jeszcze w czasach habsburskich, w tym nad parafią św. Mikołaja, niemieckim Towarzystwem Beskidzkim (Beskiden-Verein), Czytelnią Niemiecką (Deutsche Lesehalle), Towarzystwem Śpiewaczym (Gesangverein) oraz Towarzystwem Łyżwiarskim (Bielitz-Bialaer Eislaufverein). Był również patronem i honorowym członkiem Stowarzyszenia Wojskowych Weteranów w Bielsku i Okolicy, a także członkiem Związku Oficerów Rezerwy. Zasiadał w zarządzie Bielsko-Bialskiego Towarzystwa Sportowego oraz był wybierany do Komisji Rewizyjnej Podkarpackiego Koła Jazdy Myśliwskiej. Był członkiem rzeczywistym tej elitarnej organizacji, obok Duninów z Zatora, żywieckich Habsburgów, Larischów z Bulowic, Potockich z Krzeszowic, Romerów z Inwałdu, Rudzińskich z Osieka oraz Sapiehów z Bobrku. Powoływano go również do składu przysięgłych Sądu Okręgowego w Cieszynie. Aleksander Ludwik dzięki swej działalności oraz postawie cieszył się sympatią lokalnego społeczeństwa, co odnotowała w lutym 1933 roku „Gwiazdka Cieszyńska”. Na łamach „Światowida” w kwietniu 1935 roku pisano, że książęta Sułkowscy reprezentują najczystszy typ Polaków-patriotów.

Gospodarowanie majątkiem

Aleksander Ludwik Sułkowski w 1929 roku przejął majątek, który był obciążony dużymi zobowiązaniami wobec państwa w związku z reformami Władysława Grabskiego. Fideikomis utrzymywał się głównie z lasów książęcych oraz czynszów, które ściągano m.in. za wynajem części pomieszczeń zamkowych oraz okalających je obiektów (Bazary Zamkowe). Istotnym elementem przedsiębiorstwa leśnego był duży tartak w Wapienicy oraz firma w Bielsku, sprzedająca wyprodukowane w nim drewno i klepki beczkowe. Kiedy Sułkowski przejmował dobra, wybuchł kryzys światowy, a państwo naliczyło podatek od spadku po ojcu w wysokości 400 tysięcy złotych. Dzięki interwencji brata Romana, postrzeganego jako patriota i kombatant walk niepodległościowych, książę uzyskał obniżenie tej kwoty o połowę, co było uzależnione od szybkiego jej uregulowania. Kwota ta była na tyle wysoka, że Aleksander Ludwik musiał zaciągnąć pożyczki w kasie miejskiej i zbyć część nieruchomości. Postanowił rozparcelować ogród zamkowy, co wymagało zgody rajców miejskich, którzy oczekiwali nieodpłatnego przekazania części gruntów, głównie ze strony socjalistów. Do parcelacji doszło w 1934 roku, a Macierz Szkolna otrzymała nieodpłatnie działkę na budowę polskiego domu oświatowego (obecne tereny Zespołu Szkół Ogólnokształcących im. Stefana Żeromskiego). Nabywcami gruntów przy nowych Alejach Sułkowskiego byli głównie zamożni przedstawiciele społeczności żydowskiej, co przyczyniło się do utrwalenia potocznej nazwy dzielnicy jako Tel Aviv. W rękach Aleksandra Ludwika pozostały trzy parcele przy nowej ulicy Hugona Kołłątaja 14 i 16, gdzie zbudował nowoczesne przedsiębiorstwo Park-Garaż, firmowane przez markę Opel. W 1937 roku burmistrz miasta, Wiktor Przybyła, opiniując pozwolenie na inwestycję, wskazywał, że w związku ze wzmożoną motoryzacją w Bielsku oraz rosnącą liczbą samochodów osobowych i ciężarowych, przedsięwzięcie to jest niezbędne. Był to salon i warsztat samochodowy, w tym budynek mieszkalny zaprojektowany przez Alfreda Wiedermanna. Koszt budowy wyniósł 284 tysiące złotych. Niestety, opóźnienia w odbiorze obiektów sprawiły, że działalność ruszyła dopiero po wrześniu 1939 roku. Firma zajmowała się wyłącznie limuzynami z silnikiem Opla, oferując m.in. modele Super 6, 2 l, Typ 20103 oraz Olympia 1,5. Warsztat z dużym garażem na ponad trzydzieści maszyn serwisował klientów koncernu w zakresie serwisowania, wymiany części, sprzedaży akcesoriów samochodowych, akumulatorów, radioodbiorników, czy tablic rejestracyjnych z tłoczonymi literami.

Okres II wojny światowej

Po zajęciu Bielska i Białej przez wojska niemieckie, Aleksander Ludwik wraz z małżonką znalazł się na liście proskrypcyjnej „wrogów Rzeszy”, co oznaczało zagrożenie aresztowaniem przez Gestapo. Był wielokrotnie przesłuchiwany, a sytuację pogarszały donosy ze strony lokalnych Niemców, w tym osób wynajmujących od księcia mieszkania na zamku. W styczniu 1940 roku władze policyjne kończyły spis ludności, który 4 marca 1941 roku doprowadził do ogłoszenia Volkslisty (DVL). Bielskiego kreisleitera Ernsta Lanza stwierdził, że Sułkowscy nie zasługują na uznanie ich za Volksdeutschy. Po apelach rodziny i współpracowników Sułkowskich, Gauleiter górnośląski Fritz Bracht zmienił decyzję. 23 października przyznano im najniższą, czwartą grupę DVL, która nie zapewniała bezpieczeństwa. 20 listopada w bielskich księgach gruntowych zarejestrowano konfiskatę dóbr książęcych na rzecz III Rzeszy Niemieckiej. Firma samochodowa Sułkowskich została objęta zarządem komisarycznym i przemianowana na Opel-Großhändler Parkgarage Bielitz, a jej administratorem został niemiecki urzędnik Egon von Regius. Dzięki jego przychylności, Sułkowskiemu udało się stworzyć miejsca pracy dla 120 Polaków, chroniąc ich przed przymusowym wywozem do pracy. W 1942 roku Sułkowscy starali się o wyższą grupę DVL, a w grudniu, po osobistych zabiegach, zostali przyjęci w Katowicach przez Fritza Brachta. Po spotkaniu, Bracht niespodziewanie zmienił decyzję i napisał do Wilhelma Stuckarta – sekretarza stanu w Berlinie, że Sułkowski (…) nie zasługuje na opinię renegata, jest już zaklasyfikowany do grupy III, ale podobnie jak jego żona zasługuje na grupę II. Decyzji tej jednak nie realizowano i dopiero 1 stycznia 1944 roku Najwyższa Komisja Rewizyjna dla Kwestii Przynależności Narodowościowej na Wcielonych Obszarach Wschodnich przy Komisarzu Rzeszy ds. Umacniania Narodowości Niemieckiej oddaliła wcześniejsze postanowienie, przypisując obydwoje małżonków do II grupy DVL. W sierpniu przywrócono Aleksandrowi Ludwikowi prawo własności bielskich dóbr, usuwając adnotację o konfiskacie majątku. Te wydarzenia znacząco wpłynęły na współczesną ocenę Sułkowskiego. Gdy w styczniu 1945 roku sowieckie czołgi dotarły do Katowic, książę, świadomy zagrożenia, jakie czekało arystokratów z rąk komunistów, ostatecznie pożegnał się z majątkiem śląskim, który pozostawał w rękach rodziny przez 193 lata. Przed wyjazdem zwolnił swoich pracowników z zobowiązań i dał im wolną rękę w dalszym postępowaniu. Spakował rodowe pamiątki i udał się do Altaussee, gdzie jego żona z dziećmi znalazła schronienie u księcia Chlodwiga Hohenlohe-Schillingsfursta.

Na emigracji

Od 3 lutego cała rodzina przebywała w amerykańskiej strefie okupacyjnej, gdzie otrzymali dokumenty potwierdzające ich polskie pochodzenie, a następnie osiedli w Leoben. W 1948 roku, mając zgodę Rządu Londyńskiego, książę zrezygnował z obywatelstwa polskiego, chociaż co do tego brak jest pewności; na pewno nabył obywatelstwo austriackie. Kolejne lata życia spędzał z tęsknotą za rodzinną ziemią. Zmarł na nowotwór 27 marca 1956 roku w Leoben i został pochowany na miejscowym cmentarzu w grobowcu Mallingerów.

Powojenny los bielskiego majątku

W 1946 roku, na podstawie wniosku Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego w Katowicach z 17 października 1946 roku, dekretu z 8 sierpnia 1946 roku oraz 6 września 1944 roku o reformie rolnej, zapisano w bielskich księgach gruntowych prawo własności majątku pozostawionego przez Sułkowskich na rzecz Skarbu Państwa jako mienie poniemieckie. Już wówczas na terenie zamku działały liczne instytucje kultury. 14 lutego 1947 roku otwarto dla publiczności Muzeum, które od 1983 roku stało się jego jedynym użytkownikiem.

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

Ranglisten des kaiserlichen und königlichen Heeres 1917. Wiedeń: Nadworna i Państwowa Drukarnia, 1917. (niem.).
Ranglisten des kaiserlichen und königlichen Heeres 1918. Wiedeń: Nadworna i Państwowa Drukarnia, 1918. (niem.).
Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
Grzegorz Madej, Piotr Kenig: Bielscy książęta Sułkowscy, jakich nie znacie. Bielsko-Biała: Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej, 2015. ISBN 978-83-881054-1-8.
Grzegorz Madej (red.), Dariusz Nawrot (red.): Zapomniani książęta? Sułkowscy w XVIII-XX wieku. Katowice: 2016. ISBN 978-83-8012-921-4. Brak numerów stron w książce.
Grzegorz Madej: Bielska linia książęcego rodu Sułkowskich (1786-1918). Uniwersytet Śląski w Katowicach: praca doktorska, egzemplarze dostępne w bibliotece Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i bibliotece fachowej Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej, 2016. Brak numerów stron w książce.
Grzegorz Madej. Aleksander Ludwik Sułkowski: IX. vlastník bílského fideikomisu. „Těšínsko”. 58, s. 57-72, 2015. Muzeum Těšínska, Český Těšín. ISSN 0139-7605.
Grzegorz Madej: Bielska linia książęcego rodu Sułkowskich (1786-1918). Bielsko-Biała: Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej, 2018. ISBN 978-83-881-0554-8.
Grzegorz Madej: Aleksander Ludwik Sułkowski w obliczu września 1939. W: Bielsko i Biała podczas II wojny światowej – wybrane aspekty. Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2019, s. 72–75. ISBN 978-83-66424-00-5.
Jerzy Polak. Ostatni z Sułkowskich na Bielsku. „Kalendarz Beskidzki 1991”. XXXII (Bielsko-Biała), 1990. Towarzystwo Miłośników Ziemi Bielsko-Bialskiej.