Aleksander Kamiński

Aleksander Kamiński

Aleksander Kamiński, znany również jako Aleksander Kędzierski, a także pod pseudonimami takimi jak Dąbrowski, J. Dąbrowski, Fabrykant, Faktor, Juliusz Górecki, Hubert, Kamyk, Kaźmierczak, Bambaju (ur. 28 stycznia 1903 w Warszawie, zm. 15 marca 1978 w tym samym mieście) był polskim pedagogiem, wychowawcą, profesorem nauk humanistycznych, współtwórcą metodyki zuchowej, instruktorem harcerskim, harcmistrzem oraz żołnierzem Armii Krajowej (AK). Stanowił także jednego z ideowych liderów Szarych Szeregów oraz przewodniczącego Prezydium Rady Naczelnej Związku Harcerstwa Polskiego. Jest autorem książki „Kamienie na szaniec”.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Aleksander Kamiński przyszedł na świat w Warszawie jako syn Jana Kamińskiego (farmaceuty) i Petroneli Kaźmierczak. W 1905 roku wyjechał z rodzicami do Kijowa, gdzie ukończył rosyjską 4-klasową szkołę powszechną. W 1914 roku przeniósł się do Rostowa, a w 1916 do Humania.

Trudne warunki materialne (ojciec zmarł w 1910 roku) spowodowały, że od 1916 roku pracował jako goniec w banku. Od stycznia 1918 był członkiem 1. Męskiej Drużyny Skautowej im. Tadeusza Kościuszki w Humaniu, gdzie pełnił różne funkcje, takie jak zastępowy, przyboczny, drużynowy oraz komendant Gniazda Humańskiego, obejmującego drużyny harcerek i harcerzy.

Od 1918 roku uczęszczał do polskiej szkoły średniej w Humaniu.

Po powrocie do Polski w marcu 1921 roku kontynuował naukę w Gimnazjum Kazimierza Kulwiecia w Warszawie, gdzie w czerwcu 1922 roku uzyskał świadectwo dojrzałości. Następnie studiował historię i archeologię na Uniwersytecie Warszawskim, uzyskując dyplom magistra w styczniu 1928 roku.

W trakcie studiów pracował zarobkowo, m.in. jako wychowawca i kierownik bursy RGO im. 3 Maja w Pruszkowie oraz nauczyciel historii w Gimnazjum im. św. Stanisława Kostki w Warszawie. Był współzałożycielem i członkiem władz Związku Zawodowego Wychowawców.

Dwudziestolecie międzywojenne

Aleksander Kamiński kontynuował także swoją działalność w ZHP. Został mianowany przodownikiem 3 października 1922 roku, a 30 czerwca 1924 roku awansował na podharcmistrza. Po zmianie nazw stopni harcerskich w grudniu 1927 roku otrzymał tytuł harcmistrza. Od 1923 roku był drużynowym I Pruszkowskiej Drużyny Harcerzy im. Stefana Czarnieckiego, a później także III Pruszkowskiej Drużyny Harcerzy im. Tomasza Zana, pełniąc również funkcję zastępcy komendanta hufca. Prowadził stałą rubrykę „Życie harcerskie” w piśmie „Echo Pruszkowskie”.

W latach 1925–1927 pełnił rolę komendanta Hufca Pruszkowskiego, a od września 1928 do grudnia 1929 był komendantem Chorągwi Mazowieckiej ZHP. W tym czasie był również drużynowym VI Warszawskiej Drużyny Harcerzy im. gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Od 1931 roku pracował w Głównej Kwaterze Harcerzy jako kierownik referatu drużyn mniejszościowych, a także przewodniczący KC Związku Żydowskich Drużyn Harcerskich i Gromad Zuchowych.

W 1930 roku ożenił się z Janiną Agnieszką Sokołowską, córką Jana i Józefy Kędzierskiej.

Był twórcą metodyki zuchowej we współpracy z Jadwigą Zwolakowską, autorem powieści i podręczników metodycznych dla instruktorów zuchowych, takich jak „Antek Cwaniak” (1932), „Książka wodza zuchów” (1933) oraz „Krąg rady” (1935).

Kierował Wydziałem Zuchów w Głównej Kwaterze Harcerzy do września 1937 roku, z przerwą od kwietnia do września 1933 roku. Od września 1933 roku był także komendantem Szkoły Instruktorów Zuchowych w Nierodzimiu oraz kierownikiem Ośrodka Harcerskiego w Górkach Wielkich koło Skoczowa od maja 1937 roku do wybuchu wojny. W tym ośrodku włączono Szkołę Instruktorów Zuchowych.

W lipcu 1934 roku prowadził międzynarodowy kurs zuchowy w Brennej, a w lipcu 1938 roku przewodniczył polskiej delegacji na międzynarodowej konferencji instruktorów zuchowych w Gilwell w Wielkiej Brytanii. Uczestniczył w Jamboree w Wielkiej Brytanii w 1929 roku, na Węgrzech w 1933 roku oraz w Holandii w 1937 roku, a także w Międzynarodowej Konferencji Zuchowej w Edynburgu w lipcu 1939 roku.

II wojna światowa

Po wybuchu wojny w 1939 roku, w wyniku ewakuacji, dotarł do Warszawy około 12 września. Włączył się w skład Komendy Pogotowia Harcerzy, a po kapitulacji Warszawy prowadził prowizoryczny dom dziecka dla dzieci osieroconych w trakcie oblężenia stolicy.

Od października 1939 roku działał w konspiracji jako członek Głównej Kwatery „Pasieka” Szarych Szeregów oraz w SZP. Był inicjatorem, organizatorem oraz redaktorem naczelnym „Biuletynu Informacyjnego”, tygodnika Okręgu Warszawa-Miasto SZP-ZWZ-AK, który od wiosny 1941 roku stał się centralnym organem prasowym Komendy Głównej AK. Używał różnych pseudonimów, w tym „Kaźmierczak”, „Hubert”, „Fabrykant” oraz „Kamyk”. Współautorstwo dotyczyło także większości artykułów wstępnych w tym piśmie. Przez pierwsze sześć miesięcy działalności „Biuletynu” mieszkał u Zofii Kossak na Powiślu, a później przeniósł się na Żoliborz.

Możliwe, że był autorem tekstu „Tylko świnie siedzą w kinie”, który opublikowano 5 marca 1942 roku w „Biuletynie Informacyjnym”. Tytuł ten stał się hasłem, które wypisywano na murach kin jako protest przeciwko kolaboracji.

W „Przeglądzie Propagandowym” (1943 nr 2) opublikował artykuł „Podstawy ideowe propagandy wojskowej” pod pseudonimem „Hubert”.

Od kwietnia 1941 roku, po kpt. Zygmuncie Hemplu, był szefem BiP Komendy Okręgu Warszawa-Miasto ZWZ-AK, działając pod pseudonimem „Faktor”, a od listopada 1942 roku jako „Fabrykant”. Utworzył komórkę „Sztuka”, która zajmowała się inicjowaniem dzieł artystycznych, rozprowadzanych lub wystawianych w czasie okupacji (teatr kukiełkowy, karykatury, piosenki). Zorganizował także Komisję Propagandy (KOPR), która od wiosny 1942 roku zarządzała całą produkcją wydawniczą BiP Komendy Okręgu Warszawa AK. Pełnił tę funkcję do czerwca 1944 roku.

Jednocześnie, od 1941 do wybuchu powstania warszawskiego, działał w kontrwywiadzie Oddziału II Komendy Głównej ZWZ-AK, używając pseudonimu „Hubert”.

Był twórcą koncepcji oraz założycielem i komendantem głównym Organizacji Małego Sabotażu „Wawer” od grudnia 1940 roku, działając pod pseudonimem „Dąbrowski”. W tym czasie napisał artykuł „Mały sabotaż” opublikowany w „Biuletynie Informacyjnym” 1 września 1940 roku. Do najbardziej znanych działań „Wawra” należały rysunki „kotwicy” Polski Walczącej oraz antyniemieckie napisy w miejscach publicznych. Osobiście brał udział w pierwszej serii takich akcji, niszcząc witryny wystawowe fotografów, którzy eksponowali zdjęcia umundurowanych Niemców (5 grudnia 1940 roku).

Był autorem znanej książki „Kamienie na szaniec”, która po raz pierwszy ukazała się w lipcu 1943 roku pod tytułem „Kamienie na szaniec. Opowiadanie o Wojtku i Czarnym” pod pseudonimem „Juliusz Górecki”. Książka została napisana na podstawie relacji Tadeusza „Zośki” Zawadzkiego o jego kolegach z 23. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej, m.in. Janie Bytnarze i Aleksym Dawidowskim, po akcji pod Arsenałem w kwietniu 1943 roku.

Był także autorem „Wielkiej Gry”, której pierwsze wydanie w 1942 roku zostało zniszczone na rozkaz Komendy Głównej AK z powodu dekonspirujących metod walki konspiracyjnej. Drugie wydanie nie zdążyło trafić do odbiorców przed wybuchem powstania warszawskiego, a trzecie wydanie ukazało się w Warszawie w 1983 roku. Ponadto napisał „Przodownika. Podręcznik dla kierowników oddziałów Zawiszy” (część 1-2, grudzień 1942, wyd. II 1943, wyd. III 1944).

W kwietniu 1944 roku znalazł się na jednej z tzw. list proskrypcyjnych przygotowanych przez kontrwywiad NSZ-ONR, co mogło mieć tragiczne konsekwencje. Umieszczenie na takiej liście dotyczyło osób podejrzewanych o sympatie lewicowe lub żydowskie pochodzenie. Choć jego rodzice byli Polakami, wyrok śmierci wydany przez NSZ-ONR wiązał się z jego udziałem w akcjach ratunkowych Żydów.

Według Sebastiana Bojemskiego, wspomniany materiał nie był listą proskrypcyjną, lecz próbą oceny zagrożenia, jakie dana osoba stanowiła dla Polskiego Państwa Podziemnego. Jednak NSZ-ONR nie był częścią Polskiego Państwa Podziemnego i nie miał legitymacji do działania w imieniu Polski.

O Kamińskim interesowały się również przedrozłamowe Narodowe Siły Zbrojne. W zachowanym dokumencie kontrwywiadu NSZ z września 1942 roku znalazła się wzmianka, że był „redaktorem Biuletynu Informacyjnego” i „dawnym działaczem harcerskim na Śląsku, podejrzanym o współpracę z Komuną”. Był także określany jako „zwolennik komunizmu” w raporcie komórki wywiadu AK „Lombard”.

W 2000 roku historyk Andrzej Kunert obalił te insynuacje, wykazując, że Kamiński nie miał sympatii komunistycznych i był referentem w specjalnej komórce 999, której zadaniem była działalność antykomunistyczna.

Podczas powstania warszawskiego pozostawał redaktorem naczelnym „Biuletynu Informacyjnego”, który był wtedy wydawany jawnie jako dziennik, aż do ostatniego numeru 4 października 1944 roku. 2 sierpnia 1944 roku ostrzegał ocalałych z powstania w getcie Marka Edelmana i Szymona Ratajzera, sugerując im, by nie wstępowali do AK z obawy przed brakiem bezpieczeństwa po jej rozszerzeniu o NSZ. Radził im, aby dołączyli do Armii Ludowej.

30 września 1944 roku szef BiP KG AK, płk Jan Rzepecki, wystąpił z wnioskiem o awansowanie Kamińskiego do stopnia podporucznika rezerwy WP. Po kapitulacji powstania warszawskiego nie brał już udziału w działalności konspiracyjnej.

Okres powojenny

W latach 1945–1950 był asystentem w katedrach pedagogiki społecznej i ogólnej na nowo utworzonym Uniwersytecie Łódzkim. W 1947 roku uzyskał stopień doktora filozofii po obronie rozprawy „Metoda harcerska w wychowaniu i nauczaniu szkolnym”.

Pozostał aktywny w ZHP, od stycznia 1946 roku był członkiem Komisji Ideologicznej i Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego. Na mocy zarządzenia z 12 stycznia 1946 roku został powołany do Tymczasowej Naczelnej Rady Harcerskiej, a od marca 1946 roku pełnił funkcję II wiceprzewodniczącego ZHP. W 1947 roku został jednak pozbawiony tego stanowiska, a w styczniu 1949 roku usunięto go z ZHP z powodów ideologicznych. W 1950 roku usunięto go również z Uniwersytetu Łódzkiego, a w 1951 roku jego publikacje zostały wycofane z bibliotek i objęte cenzurą. Do 1956 roku był pod obserwacją Urzędu Bezpieczeństwa.

W 1956 roku powrócił do działalności harcerskiej. Wydarzenia październikowe przyniosły nadzieję na demokratyczne zmiany w Polsce. Kamiński brał udział w rozmowach na temat reaktywacji ZHP. 26 listopada 1956 roku spotkał się z grupą instruktorów z Krakowa, którzy finalizowali proces reaktywacji ZHP. Ostatecznie 4 grudnia 1956 roku ZHP został reaktywowany, a Kamiński uczestniczył w pracach Naczelnej Rady Harcerskiej, gdzie został wybrany przewodniczącym.

Na stanowisku przewodniczącego RN Kamiński funkcjonował przez niespełna półtora roku, ustępując pod naciskiem sił dążących do podporządkowania ideologicznego ZHP Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

W 1958 roku powrócił do pracy na Uniwersytecie Łódzkim, gdzie kierował Katedrą Pedagogiki Społecznej do 1974 roku, uzyskując tytuł profesora. W 1958 roku był również członkiem Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu.

W 1959 roku habilitował się na podstawie pracy „Prehistoria polskich związków młodzieży”, a w marcu 1969 roku uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego.

Był aktywnym członkiem Związku Nauczycielstwa Polskiego oraz Polskiego Związku Higieny Psychicznej, a także członkiem Komitetu Nauk Pedagogicznych i Psychologicznych PAN. W początkach lat 70. XX wieku stworzył raport na zlecenie władz dotyczący skutków wprowadzenia wolnych sobót.

Po przejściu na emeryturę w 1973 roku wrócił do Warszawy.

Zmarł 15 marca 1978 roku i został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, w kwaterze Harcerskiego Batalionu Armii Krajowej „Zośka” (A20–1–13), obok swoich bliskich towarzyszy z „Kamieni na szaniec”.

5 maja 1991 roku, za pomoc udzieloną w czasie okupacji harcerzom żydowskim oraz ruchowi oporu, Instytut Jad Waszem pośmiertnie nadał Aleksandrowi Kamińskiemu tytuł Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata.

22 lutego 2008 roku, w Dniu Myśli Braterskiej, Prezydent RP Lech Kaczyński pośmiertnie odznaczył Kamińskiego Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski podczas uroczystości związanej z objęciem Honorowym Protektoratem 5 organizacji harcerskich.

Życie prywatne

Był mężem Janiny Kamińskiej, archeolog, pedagoga i instruktora ZHP, oraz ojcem Ewy Rzetelskiej-Feleszko, profesor językoznawstwa, która była jego jedynym dzieckiem.

Książki

• Antek Cwaniak (1932, wznowienie w 1984 w „Bibliotece Szarej Lilijki”)
• Oficer Rzeczypospolitej. Opowiadanie o pułkowniku Lisie-Kuli (1932, Wydawnictwo „Na tropie”)
• Książka wodza zuchów (1933, wznowienie w 1984 w „Bibliotece Szarej Lilijki” pod tytułem Książka drużynowego zuchów)
• Andrzej Małkowski (1934)
• Krąg rady (1935)
• Wielka Gra (I wydanie w 1942 roku zniszczone przez KG AK, wydania II i III niezdążone do kolportażu z powodu wybuchu powstania warszawskiego, IV – Warszawa 1983)
• Przodownik. Podręcznik dla kierowników oddziałów Zawiszy (część 1-2, grudzień 1942, wyd. II 1943, wyd. III 1944)
• Kamienie na szaniec (10 wydań, I w 1943 i II w 1945, pod pseudonimem Juliusz Górecki)
• Narodziny dzielności (1947)
• Jaćwież. Terytorium, ludność, stosunki gospodarcze i społeczne (Łódź 1953)
• Józef Grzesiak „Czarny” (1980, wspólnie z Antonim Wasilewskim)
• Zuchy – The Polish Wolf Cubs – podręcznik wydany na konferencję Wilczęcą w Gillwel Park
• Zośka i Parasol. Opowieść o niektórych ludziach i niektórych akcjach dwóch batalionów harcerskich (Wydawnictwo „Iskry”, wydanie I w 1957)
• Funkcje pedagogiki społecznej (Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974)

W swoim dorobku pozostawił także 239 prac oraz ponad 300 artykułów i recenzji.

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 21 lutego 2008)
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Walecznych
• Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami (25 lipca 1944)
• Srebrny Krzyż Zasługi (11 listopada 1934)
• Krzyż „Za Zasługi dla ZHP” (pośmiertnie, 1992)
• Medal „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata” (pośmiertnie, 1991)

Upamiętnienie

W 1980 roku Kamiński został pośmiertnie uhonorowany nagrodą miasta Łodzi.

Sejm RP uchwałą z 9 stycznia 2003 roku ustanowił rok 2003 Rokiem Aleksandra Kamińskiego.

24 września 2005 roku odsłonięto pierwszy w Polsce pomnik hm. Aleksandra Kamińskiego w parku Staromiejskim w Łodzi. W Łodzi znajduje się także pamiątkowa tablica przy jego byłym miejscu zamieszkania. Jego popiersie umieszczono w Łazienkach Królewskich w Warszawie, w pobliżu Świątyni Egipskiej.

W 2014 roku jego imię nosiła Chorągiew Łódzka ZHP, Pałac Młodzieży w Katowicach, 15 szkół oraz 27 szczepów, drużyn i hufców harcerskich.

Zobacz też

• historia harcerstwa
• pedagogika społeczna

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

publikacje

• Grzegorz Mazur: Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939-1945. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1987.
• Andrzej Krzysztof Kunert: Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1945, T. 2. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1987.
• Andrzej Janowski: Być dzielnym i umieć się różnić – Szkice o Aleksandrze Kamińskim. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992.
• Krystyna Heska-Kwaśniewicz: Braterstwo i służba. Rzecz o pisarstwie Aleksandra Kamińskiego. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1998.
• Anna Zawadzka: O Aleksandrze Kamińskim „Kamyku”. Warszawa: HBW Horyzonty, 2001.
• Barbara Wachowicz: Kamyk na szańcu – opowieść o druhu Aleksandrze Kamińskim. Warszawa: Wydawnictwo Rytm, 2002.
• Beata B. Gdak: Okupacyjna twórczość literacka i dziennikarska Zofii Kossak, Uniwersytet Śląski: rozprawa doktorska, 2012.
• Mariusz M. Olczak: Z dziejów kontrwywiadu AK i NSZ. Kwestia tzw. „list proskrypcyjnych” NSZ. [w:] Wojciech W. Muszyński (red.), Wywiadowcza i kontrwywiadowcza działalność podziemia narodowego, 2019.
• Lucyna L. Sadzikowska: Identität und Fremdheit. Leben und Werk von Zofia Kossak in den Jahren 1939–1945, 2022.

prasa i periodyki

• Anna Gronczewska, Druh „Kamyk” w Łodzi odnalazł swoją powojenną przystań; [w:] „Kocham Łódź”, 14 III 2014.
• „Kamyk” był po prostu normalnym człowiekiem. Rozmowa z dh. hm. Krzysztofem Jakubcem, [w:] „Kocham Łódź”, 14 III 2014.

inne

• Marian Miszczuk. Portret, którego nie było. „Skaut”. 2 (18), s. 13–16, maj 2009.
• Aleksander Kamiński. „Urodzony” wychowawca. [w:] Strona internetowa Polskiego Towarzystwa Archiwalnego.