Aleksander Józef Lisowski (urodzony około 1575–1580, zmarły 11 października 1616 w pobliżu Staroduba) był pułkownikiem królewskim, najbardziej znanym przedstawicielem rodu Lisowskich herbu Jeż oraz twórcą i dowódcą lisowczyków. Był wyznawcą kalwinizmu.
Życiorys
Pochodził z szlacheckiej rodziny Lisowskich, która nosiła herb Jeż. Ród ten wywodzi się z Pomorza, a za czasów Zygmunta Augusta czterech braci: Jerzy, Krzysztof, Szczęsny i Jan Lisowscy osiedliło się na Litwie. Aleksander prawdopodobnie urodził się w 1575 roku jako jedno z dwanaściorga dzieci Jana. O jego młodości wiadomo niewiele; pierwsza znana informacja pochodzi z 1599 roku, kiedy to służył w oddziałach walczących dla hospodara mołdawskiego. Po porażce Mołdawian pod Bukowem, Lisowski przeszedł na stronę zwycięskiego Jana Zamoyskiego. Następnie walczył w Inflantach; w 1600 roku był towarzyszem chorągwi husarskiej Szczęsnego Niewiarowskiego. Już w 1604 roku stanął na czele konfederacji żołnierzy, którzy zbuntowali się z powodu niewypłacenia żołdu. Jako porucznik husarskiej chorągwi brał udział w bitwie pod Kircholmem przeciwko Szwedom. Z powodu swojej przywódczej roli w buncie został skazany na banicję, jednak wyrok nie został wykonany. W trakcie rokoszu Zebrzydowskiego opowiedział się po stronie rokoszan z chorągwią kozaków, a po przegranej bitwie z wojskami królewskimi pod Guzowem uciekł z pola bitwy.
W 1607 roku, na czele 200 żołnierzy, wziął udział w moskiewskiej wojnie domowej (dymitriady), służąc Dymitrowi Samozwańcowi. W ciągu roku zwerbował kolejnych żołnierzy, a w 1609 roku jego oddział liczył 5000 zbrojnych. W jego szeregach znajdowali się między innymi kozaków dońskich, z którymi zdobył tereny od ujścia Wołgi do Donu. W następnym roku przeszedł na służbę do Zygmunta III, który przygotowywał wyprawę na Rosję, a w 1610 roku został powołany przez Jana Karola Chodkiewicza do utworzenia lekkiej jazdy, która nie obciążałaby skarbu Rzeczypospolitej, co oznaczało zgodę na rabunek. Również w 1611 roku Sejm unieważnił nałożoną na niego karę banicji za wykroczenia popełnione w Inflantach. Lisowski zwerbował tysiąc szlachty, którzy służyli tylko w zamian za obietnice łupu, a ich działania były szybkie i skuteczne. Zasłynął prowadząc w czasie wojny polsko-rosyjskiej wojnę podjazdową, przeprowadzając łupieskie wyprawy w rejonie Moskwy i Suzdala, spustoszył ziemię riazańską oraz Powołże, docierając aż po Morze Białe. W 1615 roku, na rozkaz Chodkiewicza, zdobył Briańsk, Bilichów, Torsk, Kazym oraz Halecz. W trakcie odwrotu stoczył walki z oddziałami Kukarina i Łopatyna, jednak udało mu się wrócić do Warszawy na czele swojego oddziału w 1616 roku, gdzie został entuzjastycznie przyjęty na Sejmie i nagrodzony kwotą 10 tysięcy złotych. Niedługo po tym uroczystym powitaniu został ponownie wysłany do Rosji, gdzie podczas tej wyprawy niespodziewanie zmarł na skutek paraliżu w obozie pod Starodubem.
Józef Bartłomiej Zimorowic uwiecznił jego czyny w jednym z utworów zawartych w Żywocie kozaków lisowskich, broszurze okolicznościowej wydanej w 1620 roku.
Przypisy
Bibliografia
Henryk Wisner: Lisowczycy: Łupieżcy Europy. Warszawa: Bellona, 2013. ISBN 978-83-11-12890-3. Brak numerów stron w książce.
