Aleksander Janta-Połczyński

Aleksander Stanisław Janta-Połczyński

Aleksander Stanisław Janta-Połczyński (ur. 11 grudnia 1908 w Poznaniu, zm. 19 sierpnia 1974 w South-Hampton na Long Island) był polskim prozaikiem, poetą, dziennikarzem, publicystą, tłumaczem oraz podporucznikiem kawalerii Wojska Polskiego. Ponadto był kolekcjonerem i bibliofilem, posiadającym wiele „białych kruków”.

Życiorys

1908–1939

Janta-Połczyński pochodził z pomorskiej rodziny ziemiańskiej, która była właścicielem pałacu w Małej Komorzy pod Tucholą. Ukończył szkołę w Poznaniu, a w okresie od 20 września 1926 do 24 kwietnia 1927 służył w dywizjonie szkolnym Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu, gdzie odbył również praktykę w 15. pułku ułanów poznańskich. Następnie studiował polonistykę oraz ekonomię na Uniwersytecie Poznańskim, jednak nie ukończył tych studiów. Był członkiem poznańskiej grupy literackiej „Loża” oraz „Klub Szyderców”. Współpracował z takimi pismami jak „Kurjer Warszawski” oraz „Gazeta Polska”. W latach 1929–1931 kontynuował naukę w paryskiej Haute École des sciences sociales, również bez ukończenia. W tym czasie odbył liczne podróże zagraniczne, odwiedzając m.in. Chiny, Japonię, Etiopię, Indie, Afganistan, Syjam, Birmę, Indochiny, Mongolię, Formozę (Tajwan), USA, ZSRR oraz kraje Europy Zachodniej. Opisywał te podróże w reportażach publikowanych m.in. w „Wiadomościach Literackich”, gdzie w 1932 roku opublikował 12-odcinkowy cykl „Wzdłuż i wszerz przez ZSRR”. Przeprowadził również wiele wywiadów, w tym z Alfredem Douglasem, Gandhim, Haile Selassie I, Rooseveltem, Chaplinem, Dreiserem, Eisensteinem i Gide’em. Wybuch II wojny światowej zaskoczył go w Paryżu.

1939–1945

Po rozpoczęciu II wojny światowej, Janta-Połczyński pracował najpierw jako korespondent wojenny. W czasie kampanii francuskiej w 1940 roku pełnił funkcję oficera Oddziału I Sztabu 1 Dywizji Grenadierów, jednak wkrótce dostał się do niewoli, z której udało mu się uciec w 1942 roku. Następnie zaangażował się w francuski ruch oporu, a potem przedostał do Wielkiej Brytanii.

8 kwietnia 1943 roku, jako podporucznik rezerwy kawalerii, został przydzielony do dowództwa 1 Samodzielnej Brygady Strzelców. 13 maja 1943 roku został przeniesiony do Stacji Zbornej Oficerów Rothesay, a od 15 maja 1943 roku otrzymał urlop bez uposażenia na sześć miesięcy.

W 1944 roku rozpoczął pracę w Polish Information Center w Nowym Jorku, gdzie odbywał podróże po USA, informując o polskim wysiłku wojennym. W tym samym roku wstąpił do 1 Dywizji Pancernej, służąc jako korespondent wojenny i biorąc udział w walkach w Belgii oraz Holandii. Współpracował z czasopismem „Polska Walcząca”, gdzie aktywnie poruszał temat losów polskich jeńców, pisząc również pod pseudonimem Jacek Lis, a także z wojenną prasą emigracyjną, w tym z londyńskim „Tygodnikiem Polskim” oraz „Wiadomościami Polskimi”.

1945-1974

Po zakończeniu II wojny światowej osiedlił się na emigracji w Niemczech, Francji oraz Anglii, a w 1945 roku osiedlił się w Nowym Jorku, gdzie przez pewien czas mieszkał także w Buffalo. Współpracował z paryską „Kulturą” Jerzego Giedroycia oraz Tygodnikiem Polskim. W lipcu 1948 roku odwiedził Polskę na dwa miesiące, a jego relacja z wizyty została częściowo opublikowana w „Kulturze” pod tytułem „Wracam z Polski”. Pozytywny obraz odbudowy kraju po wojnie, z pominięciem totalitarnego charakteru państwa komunistycznego, spotkał się z ostrą krytyką ze strony emigracyjnych kręgów, m.in. Jan Lechoń i Zygmunt Nowakowski oskarżyli go o zdradę. Generał Władysław Anders zakazał dystrybucji „Kultury” z fragmentami reportażu, co doprowadziło do sporu o cenzurę i niezależność tego wydania, finalnie prowadząc do uniezależnienia się „Kultury” oraz Instytutu Literackiego od Inspektora Generalnego Sił Zbrojnych. Całość reportażu opublikował Jerzy Giedroyc w 1949 roku.

W Nowym Jorku Janta-Połczyński pracował w Fundacji Kościuszkowskiej (jako asystent zarządu w latach 1955–1956) oraz współpracował z Fundacją Paderewskiego. Od 1954 roku był prezesem Amerykańskiej Rady Polskich Klubów Kulturalnych, a od 1960 roku prowadził razem z Aleksandrem Hertzem antykwariat druków słowiańskich. Był również członkiem zarządu Polish Institute of Arts and Sciences of America. Regularnie publikował w prasie emigracyjnej, m.in. w „Dzienniku Polskim i Dzienniku Żołnierza”, „Wiadomościach”, „Kulturze” oraz „Związkowcu”. Od lat 60. współpracował z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa i w 1972 roku po raz kolejny odwiedził Polskę.

W maju 1937 roku ożenił się z Japonką, jednak kwestia tego małżeństwa może być tylko fikcją. W 1949 roku poślubił Walentynę Stocker-Pacewicz, z którą spędził resztę życia. Istnieją także źródła sugerujące, że Janta-Połczyński był orientacji homoseksualnej.

W 1975 roku jego prochy zostały sprowadzone z USA i pochowane na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (katakumby-120-3).

Twórczość

Debiutował w 1928 roku wspomnieniami myśliwskimi „O świcie. Z wspomnień i tematów myśliwskich” z przedmową Juliana Ejsmonda. W 1929 roku wydał tomy „As pik. Seans w trzech aktach” oraz poezje „Śmierć białego słonia”, a w 1930 roku poezje „Krzyk w cyrku”. W 1933 roku opublikował zbiór nowel „Leśny pies”. Zyskał popularność dzięki reportażom opublikowanym w prasie oraz w tomach „Patrzę na Moskwę” (1933), „W głąb ZSRR” (1933), „Made in Japan” (1935), „Odkrycie Ameryki” (1935), „Stolica srebrnej Magii” (1936), „Ziemia jest okrągła” (1935) oraz „Na kresach Azji. Indie, Afganistan, Birma, Syjam, Indochiny, Chiny, Mongolia, Formoza, Japonia” (1939). Przed wojną opublikował także tomy poetyckie „Biały pociąg”, „Wielki wóz” (1935), „Serce na wschód” (1938), a w czasie wojny tomy „Psalmy” oraz „Ściana milczenia” (oba w 1944).

W 1944 roku opublikował wspomnienia „I Lied to live”, które w polskim tłumaczeniu ukazały się w 1945 roku jako „Kłamałem, aby żyć”. W 1949 roku wydał głośny tom reportaży „Wracam z Polski. Warszawa-Wrocław-Kraków-Poznań-Szczecin-Życie-Polityka-Gospodarka-Sztuka-Ludzie i Zagadnienia”. W jego dorobku powojennym znajdują się także tomy poezji „Widzenie wiary” (1946), „Dzieje pewnego romansu. Suita pod film rysunkowy na dwa głosy i osiem batut” (1950), „Młyn w Nadolniku. Pamiętnik pomorski” (1950), „Znak tożsamości. Wybór z trzydziestolecia” (1958), „Przestroga dla wnuków” (1971), „Po samo dno istnienia” (1972), „Przestrogi drugie” (1973), a także poezje satyryczne „Pisma przygodne” (trzy tomy w latach 1950-1952) i „Bajka o cieniu” (1954), opowiadanie „Wielka gafa księżnej Bałaganow” (1960), dramat „Linia podziału” (1963), zbiór opowiadań oraz powieść „Flet i apokalipsa” (1964), autobiografia „Duch niespokojny” (1957), wspomnienia „Losy i ludzie. Spotkania-przygody-studia, 1930-1960” (1961) oraz „Nowe odkrycie Ameryki” (1973), szkice i reportaże „Księga podróży, przygód i wspomnień” (1967) oraz „Pamiętnik indyjski” (1970), a także eseje „Przyjemnie zapoznać” (1972). Tłumaczył również z japońskiego (antologia „Godzina dzikiej kaczki” (1966)) oraz z angielskiego (Robert Frost i inni poeci amerykańscy (1970)). Śmierć przerwała jego pracę nad książką „A history of Nineteenth Century American-Polish Music with annotated Bibliography and Illustrations”, którą ukończyli Michał Sprusiński oraz John Głowacki, wydając ją w 1982 roku. Dla wydania krajowego Michał Sprusiński przygotował także wybory z wcześniej opublikowanych szkiców „Nic własnego nikomu” (1977) oraz „Lustra i reflektory” (1982) oraz poezje „Śnił mi się krzyk” (1979).

Ordery i odznaczenia

  • Krzyż Walecznych,
  • Srebrny Wawrzyn Akademicki (7 listopada 1936),
  • „Croix de guerre” (Francja).

Upamiętnienie

W 2021 roku skrzyżowanie w nowojorskiej dzielnicy Queens nazwano imieniem Walentyny i Aleksandra Janta-Połczyńskich.

Nagrody

  • 1963 – Nagroda Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie im. Herminii Naglerowej za całokształt twórczości
  • 1966 – Nagroda Fundacji Jurzykowskiego
  • 1968 – Nagroda wydawnictwa Roy Publishers im. Mariana Kistera za tom „Godzina dzikiej kaczki”
  • 1973 – Nagroda im. Anny Godlewskiej za całokształt twórczości
  • 1973 – nagroda nowojorskiego wydawnictwa „Contra” za książkę „Losy i ludzie”

Publikacje książkowe

  • „O świcie. Z wspomnień i tematów myśliwskich”, Fiszer i Majewski, Poznań 1928
  • „Śmierć białego słonia”, poezje, druk Jana Kuglina, Poznań 1929
  • „Biały pociąg”, poezje, druk Jana Kuglina, Poznań 1932
  • „Krzyk w cyrku”, poezje, Paryż 1932
  • „W głąb ZSRR”, wydawnictwo Rój, Warszawa 1933
  • „Patrzę na Moskwę”, wydawnictwo Dziennika Poznańskiego, Poznań 1933
  • „Leśny pies”, wydawnictwo Dziennika Poznańskiego, Poznań 1934
  • „Wielki wóz”, poezje, druk Jana Kuglina, Poznań 1935
  • „Made in Japan”, Towarzystwo Polsko-Japońskie, Warszawa 1935
  • „Stolica srebrnej magii”, wydawnictwo Rój, Warszawa 1935
  • „Ziemia jest okrągła”, wydawnictwo Rój, Warszawa 1935
  • „Odkrycie Ameryki”, wydawnictwo Przeworskiego, Warszawa 1935
  • „Serce na Wschód”, poezje, druk Jana Kuglina, Poznań 1938
  • „Na kresach Azji”, wydawnictwo Rój, Warszawa 1939
  • „Psalmy”, poezje, Oficyna Samuela Tyszkiewicza, Nicea 1943
  • „Ściana milczenia”, poezje, Oficyna Samuela Tyszkiewicza, Nicea 1944
  • „Thirteen Polish Psalms”, London 1944
  • „Ściana milczenia”, poezje, wyd. 2 uzupełnione, Londyn 1944
  • „I Lied to Live”, Roy Publishers, New York-London 1944-1945
  • „Kłamałem aby żyć”, Nowy Jork 1945 (Warszawa 1946)
  • „Psalmy z Domu Niewoli”, poezje, Książnica Polska, Glasgow 1944 (Nowy Jork 1945)
  • „Widzenie Wiary”, poezje, nakładem autora, Montreal 1946
  • „Bound with Two Chains”, Roy Publishers, New York 1946
  • „Wracam z Polski”, Societe Nouvelle d’Imprimerie et d’Edition, Paryż 1946
  • „Psalms of Captivity”, Pocahontas Press, New York 1947
  • „Dzieje pewnego romansu”, poezje, nakładem przyjaciół, Paryż 1950
  • „Młyn w Nadolniku”, poezje, wyd. Franciszek Prochazka, Paryż 1950
  • „Pisma przygodne, I. Morska i kolonialna czyli wprawa po sens w emigracji…”, poezje, Anatol Girs Press, Detroit 1950
  • „Pisma przygodne, II. Pochwała własnych nóg”, poezje, Anatol Girs Press, Detroit 1951
  • „Pisma przygodne, III. Przytyk do pewnych polityk”, poezje, Anatol Girs Press, Detroit 1952
  • „Bajka o cieniu: poemat absurdystyczny”, poezje, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1954
  • „Duch niespokojny”, Gryf, Nowy Jork-Londyn 1957
  • „Znak Tożsamości”, poezje, Polish Book Importing, co., Nowy Jork-Londyn 1958
  • „Wielka gafa księżnej Bałaganow”, Składnica Książki Polskiej, Buenos Aires 1960
  • „Losy i ludzie”, Wiadomości (Londyn) i Polski Instytut Naukowy (Nowy Jork), Nowy Jork-Londyn 1961
  • „Linia Podziału”, poezje, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1963
  • „Flet i Apokalipsa”, nakładem czytelników, Nowy Jork-Londyn 1964
  • „Godzina dzikiej kaczki”, tłumaczenia poezji japońskiej, Oficyna Stanisława Gliwy, Southend-on-Sea 1966
  • „Księga podróży, przygód i przypomnień”, Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1967
  • „Robert Frost i inni poeci amerykańscy”, tłumaczenia poezji amerykańskiej, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1970
  • „Schron (epilog w jednej odsłonie)”, Londyn 1970
  • „Przestroga dla wnuków”, poezje, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1971
  • „Pamiętnik indyjski”, Londyn 1971
  • „Po samo dno istnienia”, poezje, Oficyna Stanisława Gliwy, Londyn 1972
  • „Nowe odkrycie Ameryki”, Libella, Paryż 1973
  • „Przestrogi drugie”, poezje, Sigma Press, Albany 1973

Przypisy

Źródła i bibliografia

Rozkazy dzienne 1 Samodzielnej Brygady Strzelców i 1 Dywizji Grenadierów, sygn. R.27. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1943. [dostęp 2017-01-14].

Bolesław Klimaszewski, Ewa R. Nowakowska, Wojciech Wyskiel, Mały słownik pisarzy polskich na obczyźnie, 1939–1980, wyd. Interpress 1992.

Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. Tom 1, wyd. PWN, Warszawa 2000 (biogram Jana Wojnowskiego).

Wiesława Piątkowska-Stepaniak, Polska w Nowym Jorku. Idee, spory, nadzieje emigracji politycznej w latach 1940–1990, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2012 (tam biogram).

Rocznik Oficerski Rezerw 1934, Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, Warszawa 1934, L.dz. 250/mob. 34.

Stanisław Radomyski, Zarys historii Szkoły Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu 1926-1939, Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, Pruszków 1992, ISBN 83-85621-06-7.

Michał Folega, Życie na świat otwarte. Aleksander Janta-Połczyński, Tuchola 2014.

Przeczytaj u przyjaciół: