Aleksander Jannaj

Aleksander Jannaj, znany również jako Aleksander Janneusz (zm. 76 p.n.e.), był królem Judei oraz arcykapłanem od 103 p.n.e., reprezentującym dynastię Hasmoneuszy. Był trzecim synem Jana Hirkana I. Na tron wstąpił po zgonie swojego brata, Arystobula I, i istnieje prawdopodobieństwo, że wziął za żonę wdowę po nim, zgodnie z prawem lewiratu, chociaż Flawiusz nie odnosi się do tego jednoznacznie. Najprawdopodobniej jego hebrajskie imię brzmiało Jonatan. Uznawany jest za postać barwną, a w Talmudzie przedstawiony został jako tyran. Aleksander Jannaj oraz jego żona mieli znaczący wpływ na rozwój judaizmu. W czasie swojego panowania Aleksander poszerzył granice państwa Hasmoneuszy, a w 81 p.n.e. założył Gamlę – centralne miasto Wzgórz Golan.

Podboje

Aleksander Jannaj rządził przez dwadzieścia siedem lat, z czego większość tego czasu Izrael był w stanie wojny. Jannaj miał sprzyjające okoliczności do prowadzenia podbojów, otrzymując wsparcie od Kleopatry III, najprawdopodobniej z powodu obecności dwóch żydowskich dowódców w armii egipskiej. Miało to kluczowe znaczenie podczas konfliktu z Ptolemeuszem IX Soterem II. W Rzymie wówczas miały miejsce niepokoje, a w 86 r. p.n.e. wybuchła wojna domowa. Osłabione państwo Seleucydów nie mogło już stawić oporu Judei. Jannaj zorganizował armię składającą się z najemników oraz żołnierzy judzkich, co pozwoliło mu na podbój większości przybrzeżnych regionów, z wyjątkiem Aszkelonu. Zajął zachodnią część Samarii, Galileę oraz północną Transjordanię. Po zwycięstwie nad Seleucydami w Akce, przyłączył do swojego państwa porty Dory i Cezarei. Zdobył również miasta Raffah i Antedon, a po rocznym oblężeniu opanował Gazę. To zwycięstwo dało Judei kontrolę nad kluczowymi szlakami handlowymi Nabatejczyków.

Wojna z Ptolemeuszem IX Soterem II Lathyrosem

Po zdobyciu Gazy Aleksander Jannaj zawarł przymierze z Ptolemeuszem IX Soterem II Lathyrosem. Jednak w rzeczywistości jego celem było podburzenie matki Ptolemeusza, Kleopatry III, przeciwko synowi. Kiedy Ptolemeusz dowiedział się o tych zamiarach, ruszył przeciwko Judei. Po pokonaniu Jannaja nad Jordanem zabił uciekających żołnierzy żydowskich, następnie zaatakował wsie w Judei i rozkazał żołnierzom dusić kobiety oraz dzieci. Następnie dokonał kanibalizmu, gotując ich ciała i zmuszając do spożywania ich. Ten brutalny czyn miał na celu zastraszenie ludności oraz wojska Judei. Jannaj nie był w stanie stawić czoła Lathyrowi, ale Kleopatra III uniemożliwiła mu zdobycie Jerozolimy.

Arcykapłaństwo

Aleksander Jannaj wszedł w konflikt z faryzeuszami, podczas gdy saduceusze stanowili jego zwolenników, co zostało udokumentowane w rękopisie z Kumran, oznaczonym jako 4Q448. Jego małżeństwo z wdową po Arystobulu I dodatkowo zaostrzyło niechęć faryzeuszów. Jannaj zyskał reputację władcy, który bardziej interesował się podbojami niż wypełnieniem religijnych obowiązków arcykapłana. Podczas jednego z Świąt Szałasów odmówił obrzędowego wylania wody na ołtarz, co wyraziło jego poparcie dla saduceuszy. W rezultacie spotkał się z dezaprobatą tłumu, który obrzucił go cytronami. W odpowiedzi, Aleksander rozkazał swoim żołnierzom wymordować buntowników, co doprowadziło do śmierci ponad sześciu tysięcy ludzi na dziedzińcu świątyni. Takie działania miały istotny wpływ na wybuch wojny domowej w Judei. Zwój znany jako Q 390 rzuca nowe światło na tę sytuację, wskazując, że faryzeusze dążyli do zakończenia jednoczesnego sprawowania władzy arcykapłańskiej i cywilnej przez członków dynastii hasmonejskiej. Gdy Jannaj odmówił ich postulatom, wybuchła wojna domowa.

Wojna domowa w Judei i ukrzyżowanie buntowników

Po podboju Gazy przez Jannaja, Nabatejczycy stracili kontrolę nad swoimi szlakami handlowymi prowadzącymi do Rzymu i Damaszku, co zaowocowało atakiem ich króla Obadasa I na Wzgórza Golan. Po przegranej bitwie Aleksander wycofał się do Jerozolimy, gdzie wybuchła wojna domowa między nim a faryzeuszami oraz ich zwolennikami. Konflikt trwał sześć lat, przynosząc pięćdziesiąt tysięcy ofiar. Kiedy Jannaj zaczął odnosić sukcesy, buntownicy zwrócili się o pomoc do seleucydzkiego władcy Demetriusza III. Zwyciężył on Jannaja w pobliżu Sychem, zmuszając go do ucieczki w góry. Jednak buntownicy uznali, że lepiej, aby kraj rządził okrutny rodak niż Seleucyda, i dołączyli do walki po stronie Aleksandra, który ostatecznie pokonał Demetriusza. Zakończenie wojny przyniosło poczucie narodowej jedności przeciwko Seleucydom. Jannaj jednak nie był zainteresowany pojednaniem; rozkazał ukrzyżować 800 buntowników, a ich żony i dzieci miały być zabite na ich oczach. Sam Jannaj obserwował to okrutne widowisko, ucztując ze swoimi nałożnicami. Wzmianki o tych wydarzeniach znajdują się w rękopisach znad Morza Martwego, które, ponieważ mówią o ekspansji Rzymian w Palestynie, musiały być napisane po upadku dynastii hasmonejskiej. Niektórzy uważają, że „gniewny lew”, który „wiesza żywcem ludzi” z qumrańskich rękopisów, to w rzeczywistości Demetriusz III, chociaż jest to mało prawdopodobne. Wzmianki o ukrzyżowaniu buntowników oraz ucztowaniu Aleksandra w czasie tego wydarzenia znajdują się także u Flawiusza, co potwierdza historyczność tego zdarzenia.

Moneta

Monety Aleksandra Jannaja, podobnie jak inne monety żydowskie, nie zawierały przedstawień ludzi ani zwierząt, co odróżniało je od monet greckich i innych biżuteryjnych z tego okresu. Na monetach żydowskich pojawiały się obrazy części przyrody, często z motywami owocu granatu, palmy czy gwiazdy. Używano również różnych symboli, takich jak menora, trąbka, róg obfitości czy Świątynia Jerozolimska. Monety Aleksandra Jannaja były pierwszymi, na których widniało charakterystyczne ośmioszprychowe koło. Przyjmuje się, że do takich monet odnosi się Ewangelia św. Łukasza 21, 1-4. Symbolika tego koła nie jest jasna; spekuluje się, że może oznaczać gwiazdę poranną, słońce lub niebiosa. Niektórzy sugerują, że pochodzi ono od perskich gwiazd z diademem ośmioszprychowego buddyjskiego koła, które można zobaczyć na indogreckich monetach Menandra I oraz na hellenistycznych monetach Argeadów. Najbardziej prawdopodobna wydaje się jednak teoria, że symbol ten wywodzi się z niektórych monet hellenistycznych, na których za pomocą gwiazdy przedstawiano poszczególnych członków królewskiej rodziny.

Aleksander Jannaj w literaturze

Aleksander Jannaj jest głównym bohaterem powieści pt. Melech basar we-dam (pol. Król z krwi i kości, ang. The King of Flesh and Blood) autorstwa izraelskiego pisarza Moszego Szamira.