Aleksander Jagiellończyk (urodzony 5 sierpnia 1461 w Krakowie, zmarły 19 sierpnia 1506 w Wilnie) był synem Kazimierza IV Jagiellończyka oraz Elżbiety Rakuszanki. Od 1492 roku pełnił funkcję wielkiego księcia litewskiego, a od 1501 roku był królem Polski.
Wielki książę Litwy
Aleksander Jagiellończyk, będący czwartym synem Kazimierza Jagiellończyka oraz Elżbiety Habsburżanki, był bratem króla Jana Olbrachta. Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka, 20 lipca 1492 roku objął władzę nad Wielkim Księstwem Litewskim, co spowodowało zerwanie unii personalnej między Litwą a Koroną.
Posługiwał się językiem litewskim, co czyniło go ostatnim wielkim księciem litewskim, który był w stanie komunikować się w tym języku. Książę aktywnie wspierał rozwój Wilna, stolicy, oraz zajmował się sprawami państwowymi. Korzystał z doradztwa litewskich ekspertów i zapewnił Wielkiemu Księstwu Litewskiemu niezależność w polityce zagranicznej. Nigdy nie doszło do konfliktu z jego starszym bratem zasiadającym na tronie polskim. W latach 1492–1494 prowadził wojnę z Wielkim Księstwem Moskiewskim, która zakończyła się utratą Wiaźmy oraz kontroli nad częścią Księstw Wierchowskich. Dążąc do nawiązania pokojowych relacji z Moskwą, 18 lutego 1495 roku ożenił się z Heleną, córką wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III Srogiego i Zofii Paleolog. Mimo to, w 1500 roku rosyjskie wojska zajęły część Zadnieprza, co zagroziło Smoleńskowi i zapoczątkowało nową wojnę litewsko-moskiewską. 3 marca 1501 roku w Wilnie zawarł sojusz przeciwko Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu z mistrzem krajowym Inflant zakonu krzyżackiego, Wolterem von Plettenbergiem. Po śmierci Jana Olbrachta, 3 października 1501 roku został wybrany na jego następcę przez sejm walny w Piotrkowie. Został pilnie powiadomiony przez delegację Sejmu z biskupem Boryszewskim na czele i szybko udał się z Litwy do Krakowa po koronę polską, licząc na wsparcie Polski w wojnie z Moskwą.
Król Polski
12 grudnia 1501 roku, w katedrze wawelskiej, został koronowany na króla Polski przez kardynała Fryderyka Jagiellończyka, najmłodszego syna Kazimierza Jagiellończyka i swojego brata, w obecności m.in. matki, Elżbiety Rakuszanki. Żona Aleksandra nie została koronowana na królową Polski z powodu sprzeciwu biskupów, którzy byli przeciwni, ponieważ była ona wyznania prawosławnego. Koronę uzyskał dopiero po podpisaniu dwóch aktów ustrojowych, które przygotowali polscy możnowładcy: dotyczącego zrzeczenia się swoich praw dziedzicznych do Litwy oraz zacieśnienia unii polsko-litewskiej (unia mielnicka, 1501) oraz przyznania władzy senatowi na podstawie przywileju mielnickiego, co nastąpiło szybko. To oznaczało, że król znalazł się pod kontrolą magnatów.
Jednakże szlachta przeciwdziałała władzy magnaterii, uchwalając na Sejmie w Radomiu w 1504 roku ustawy, które zakazywały łączenia wysokich urzędów w jednej ręce oraz ograniczały rozdawnictwo dóbr królewskich. Sejm ustalił także organizację i kompetencje najwyższych urzędów państwowych. Lekkomyślne zarządzanie skarbem doprowadziło do jego opustoszenia, co uniemożliwiło obronę przed najazdami tatarskimi i wołoskimi.
28 marca 1503 roku podpisano sześcioletni rozejm, kończący wojnę z Moskwą. Na jego mocy 1/3 terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego znalazła się pod okupacją moskiewską. W 1504 roku król odwiedził Gdańsk, gdzie potwierdził jego przywileje i rozwiązał problemy handlowe.
Nihil novi
W 1505 roku kolejny sejm w Radomiu uchwalił konstytucję praw Nihil novi, która została uzupełniona przez króla zapisem: „Gdybyśmy cokolwiek przeciw wolnościom, przywilejom, swobodom i prawom Królestwa uczynili, uznajemy to ipso facto (łac. tym samym) za nieważne i żadne.” Na mocy tej ustawy, król nie mógł podejmować żadnych nowych decyzji w tych sprawach bez zgody izby poselskiej i senatu. Na tym sejmie zatwierdzono również tzw. „Statut Łaskiego”, spisany przez kanclerza wielkiego koronnego, Jana Łaskiego, który zawierał zbiór przywilejów szlacheckich, kościelnych oraz praw miejskich obowiązujących w Królestwie.
Życie prywatne
Chociaż małżeństwo Aleksandra z Heleną Moskiewską nie przyniosło zamierzonych celów politycznych, uznaje się je za udane. Problemy miały miejsce w relacjach Heleny z teściową, królową wdową Elżbietą Rakuszanką, jak również z polskimi elitami możnowładczymi i kościelnymi. Przyczyną była niechęć królowej do zmiany wyznania, gdyż do końca życia pozostała przy prawosławiu.
Fundacje artystyczne
W trakcie panowania Aleksandra, w 1504 roku rozpoczęto budowę renesansowego pałacu na zamku wawelskim. W czasie jego rządów powstało północno-zachodnie skrzydło tej budowli, którą kontynuował jego młodszy brat Zygmunt I Stary. W Wielkim Księstwie Litewskim, gdzie rządził od 1492 roku, był fundatorem wielu dzieł późnogotyckich, w tym kompleksu klasztornego wileńskich bernardynów oraz kościoła św. Anny. Prawdopodobnie wspierał również budowę obronnych cerkwi w Małomożejkowie i Synkowiczach.
Schyłek życia
Wiele problemów sprawiały Aleksandrowi Prusy Zakonne, lenna Mołdawia oraz Tatarzy krymscy, którzy kilkakrotnie najeżdżali Litwę. W 1506 roku dotarli oni pod Lidę, gdzie 5 sierpnia 1506 roku, w rejonie Klecka, zostali pokonani przez Litwinów.
Aleksander Jagiellończyk zmarł 19 sierpnia 1506 roku bezpotomnie w wieku 45 lat w Wilnie, a jego ciało zostało pochowane w katedrze wileńskiej. Jego młodszy brat Zygmunt I Stary został wybrany na wielkiego księcia litewskiego, a następnie króla polskiego (1506–1548).
Zwłoki Aleksandra Jagiellończyka, wbrew jego woli wyrażonej w testamencie, nie zostały przewiezione z Wilna. Ten fakt został uwieczniony przez ówczesnego kronikarza: „Oto ten jedyny król Polski, który spoczywa na ziemi litewskiej.”
Genealogia
Upamiętnienie w kulturze
Czasom Aleksandra Jagiellończyka poświęcona jest powieść historyczna z serii Dzieje Polski pt. „Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik”, napisana w 1884 roku przez Józefa Ignacego Kraszewskiego.
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
- Paweł Jasienica – Polska Jagiellonów
- T. Biber, A. i M. Leszczyńscy – Poczet Władców Polski
- Urszula Borkowska, Dynastia Jagiellonów w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
- Józef Ignacy Kraszewski: Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik. Warszawa: wyd. M.Arcta, 1929.
