Aleksander III Romanow

Aleksander III Aleksandrowicz, w języku rosyjskim Александр III Александрович (urodzony 26 lutego?/10 marca 1845 w Petersburgu, zmarł 20 października?/1 listopada 1894 w Liwadii) – był cesarzem Rosji, królem Polski i wielkim księciem Finlandii od 1881 roku. Stanowił syn Aleksandra II Romanowa oraz Marii Aleksandrowny.

Lata wczesne

Wśród sześciu synów Aleksandra II i Marii, jedynie najstarszy Mikołaj otrzymał solidne wykształcenie. Zgodnie z opinią rosyjskiego dramaturga i twórcy programów telewizyjnych Edwarda Radzińskiego, młody Aleksander nigdy nie wykazywał się dużą inteligencją ani szczególnymi zdolnościami intelektualnymi. Jego nauczycielem i wychowawcą był Konstantin Pobiedonoscew, który wychował go w poszanowaniu dla religii prawosławnej oraz rządów autokratycznych, zaszczepiając mu przekonanie o konieczności bycia wzorem pobożności, uczciwości i cnoty.

Wśród ostatnich Romanowów, Aleksander III wyróżniał się najbardziej typowym rosyjskim wyglądem. Był wysoki i potężnie zbudowany, miał charakterystyczną twarz z szerokimi kośćmi policzkowymi. Na pierwszy rzut oka przypominał rosyjskiego chłopa i nie stronił od alkoholu. Był przekonanym antysemitą, jak wielu właścicieli ziemskich w Rosji. Mimo swojego imponującego wyglądu, potrafił być dobroduszny i nieśmiały. Najlepiej czuł się w gronie rodziny, z dala od dworskich obowiązków. Jako wzorowy mąż i ojciec, nie tolerował rozpusty i nie mógł znieść faktu, że jego ojciec miał romans z inną kobietą za plecami matki.

Życie i działalność

Polityka wewnętrzna

Zabójstwo Aleksandra II spowodowało zmianę kierunku, polegającą na odrzuceniu zbyt liberalnych reform jego poprzednika, które nowy car uważał za niewłaściwe. Według niego, odpowiedzią na dążenia liberalne i rewolucyjne nie miała być liberalizacja ani wprowadzenie rządów przedstawicielskich, lecz wzmocnienie władzy. Władza miała opierać się na zasadzie ros. православие, самодержавие, народность, czyli „prawosławie-samowładztwo-narodowość”. Aleksander III starał się umocnić znaczenie języka rosyjskiego i religii prawosławnej, co wiązało się m.in. z prześladowaniem języka polskiego (rusyfikacja) oraz ograniczaniem praw katolików. Szczególnie dotkliwe prześladowania dotknęły Żydów, którzy byli oskarżani o współudział w zabójstwie poprzedniego cara. W czasie panowania Aleksandra III, państwo wspierało nastroje antysemickie, organizując pogromy, które zmusiły setki tysięcy Żydów do emigracji, głównie do USA i Europy Zachodniej, w tym do Francji i Austrii. Zrezygnowano z planowanych reform, wprowadzając tzw. kontrreformy, które ograniczały prawa samorządów znanych jako ziemstwa oraz wolność uniwersytetów.

Reforma uwłaszczeniowa wsi doprowadziła do wzrostu liczby robotników najemnych, którzy przemieszczały się do miast, co przyspieszyło rozwój kapitalistycznych form gospodarki w Rosji. Dotyczyło to zwłaszcza przemysłu, budownictwa kolejowego, bankowości i towarzystw akcyjnych. Na przykład produkcja węgla kamiennego, która w 1860 roku wynosiła 300 tys. ton, wzrosła do 16 mln ton w 1900 roku, a produkcja surówki żelaza z 330 tys. do 3 mln ton. Podobne wzrosty odnotowano w produkcji stali, miedzi, przemysłu maszynowego oraz cukru buraczanego. Budownictwo kolejowe rozwijało się szczególnie szybko. W 1860 roku w Rosji istniało zaledwie 3 tys. km szlaków kolejowych, natomiast na początku XX wieku już 54 tys. km, w tym połączenie transsyberyjskie z Petersburga i Moskwy do Władywostoku na Dalekim Wschodzie. W 1900 roku populacja Rosji wynosiła około 128 mln osób, w tym Petersburg liczył 1,5 mln, Moskwa 1,1 mln, a Warszawa prawie 700 tys. mieszkańców.

Po zabójstwie Aleksandra II, rewolucjoniści wystosowali odezwę do nowego cara, wyrażając nadzieję, że Aleksander III jako uczciwy obywatel przeprowadzi powszechną amnestię, ogłosi wolność słowa oraz zwoła przedstawicieli narodu rosyjskiego wybranych w wolnych wyborach. Car odrzucił te postulaty, wydając manifest, w którym zapowiedział surowe karanie terrorystów. Wprowadził bezwzględny despotyzm, potęgując aresztowania, śledztwa i tortury. Ustanowił obowiązek dokładnego prowadzenia ksiąg meldunkowych w miejscach publicznych oraz nasilił współpracę tajnej policji z innymi służbami. Przeprowadził reformę służb specjalnych, tworząc „Ochronę” (1881), której głównym zadaniem była infiltracja środowisk opozycyjnych. Pobiedonoscew kierował akcją specjalnej ochrony cara, inspirując zawiązanie tajnej organizacji konspiracyjnej pod nazwą „Święta Drużyna”, mającej na celu ochronę Aleksandra III oraz Rosji.

W latach 1891–1892 w południowej Rosji miała miejsce klęska głodu, której rozmiary społeczeństwo przypisało carskiej administracji.

Polityka zagraniczna

W ostatniej dekadzie XIX wieku nastąpiło znaczące pogorszenie się stosunków, zwłaszcza gospodarczych, między Niemcami a Rosją, co skłoniło Rosję do zbliżenia się do Francji, z którą zawarła konwencję wojskową o wzajemnej pomocy w przypadku agresji Niemiec na Francję lub Austrii na Rosję. Car Aleksander III obawiał się większego konfliktu europejskiego lub wojny w Azji, zręcznie manewrując pomiędzy mocarstwami. Rywalizował, ale unikał otwartej konfrontacji. Armia carska raczej straszyła inwazją, niż podejmowała konkretne działania militarne. Uregulowanie spraw wewnętrznych, a nie podboje, było dla Rosji priorytetem.

Śmierć

Car Aleksander III zmarł w 1894 roku na zapalenie nerek w Liwadii na Krymie. Jego następcą został Mikołaj II (1894–1917), który kontynuował politykę swojego ojca.

Rodzina

W życiu osobistym Aleksander III był osobą niezwykle rodzinną i ciepłą. Swojej ukochanej małżonce, królewnie duńskiej Dagmarze (po przejściu na prawosławie jako cesarzowa Maria Fiodorowna), pozwalał z dużą swobodą wychowywać ich sześcioro dzieci:

Mikołaj II (1868–1918), zamordowany przez bolszewików
Wielki książę Aleksander Aleksandrowicz (1869–1870)
Wielki książę Jerzy Aleksandrowicz (1871–1899), zmarły młodo na gruźlicę
Wielka księżna Ksenię Aleksandrownę (1875–1960)
Wielki książę Michał (1878–1918), teoretycznie ostatni cesarz Rosji przez jeden dzień, po abdykacji jego brata Mikołaja II, zamordowanego w czerwcu 1918 roku przez bolszewików
Wielka księżna Olgę Aleksandrowną (1882–1960)

Genealogia