Aleksander III (łac. Alexander III, właściwie Rolando Bandinelli; urodził się około 1100 roku w Sienie, zmarł 30 sierpnia 1181 w Civita Castellana) był papieżem od 7 września 1159 do 30 sierpnia 1181.
Życiorys
Wczesne życie
Roland przyszedł na świat na początku XII wieku w Sienie. Jego współczesny biograf Boso nie dostarczył żadnych szczegółowych informacji o jego rodzinie, poza tym, że jego ojciec nosił imię Ranucci. Kroniki sieneńskie, zaczynając od XIV wieku, wskazują go jako przedstawiciela rodu Bandinelli, co jest powszechnie akceptowane przez historyków, chociaż istnieją również głosy wątpiące w tę tezę. Studiował prawo na uniwersytecie w Bolonii. W latach około 1140-1147 był kanonikiem w Pizie, a następnie najprawdopodobniej profesorem na uniwersytecie bolońskim. Przez długi czas uważano go za autora znanego dzieła prawniczego „Summa magistri Rolandi”, co jednak okazało się nieprawdziwe.
W wrześniu 1150 roku papież Eugeniusz III mianował go kardynałem-diakonem Santi Cosma e Damiano, a w marcu 1151 roku kardynałem-prezbiterem San Marco. 4 maja 1153 roku objął stanowisko kanclerza Świętego Kościoła Rzymskiego. Jako bliski współpracownik papieża Hadriana IV przewodził kardynałom popierającym sojusz z królem Sycylii, sprzeciwiając się jednocześnie cesarzowi Fryderykowi I. W 1156 roku był jednym z negocjatorów w sprawie sojuszu papiestwa z królem Sycylii. Rok później pełnił rolę legata papieskiego na sejmie Rzeszy w Besançon, gdzie doszło do napięcia między nim a cesarskim kanclerzem Rainaldem z Dassel.
Pontyfikat
Podczas elekcji po śmierci Hadriana IV doszło do podziału wśród kardynałów. Większość wybrała Rolanda, który przyjął imię Aleksander III, jednak mniejszość nie uznała go i wybrała kardynała Ottaviano de Monticelli, który przybrał imię Wiktor IV. Mimo że Aleksander III miał poparcie większości kardynałów, zmuszony był uciekać z Rzymu, gdzie dominował antypapież wywodzący się z rzymskiej arystokracji. 20 września 1159 roku Aleksander przyjął sakrę biskupią w małej miejscowości Ninfa koło Velletri.
Cesarz Fryderyk Barbarossa zwołał synod do Pawii, wzywając obu elektów do poddania się jego arbitrażowi. Aleksander III odmówił jednak przybycia, wysyłając na synod jedynie swoich obserwatorów. Synod, w którym brali udział głównie biskupi z Niemiec i północnych Włoch, uznał Wiktora IV za papieża i ekskomunikował Aleksandra III. W odpowiedzi, 24 marca 1160 roku, papież wyklął cesarza.
Mimo wygnania z Rzymu, Aleksander III został uznany za prawowitego papieża przez większość krajów europejskich, w tym królestwo Sycylii, Anglię, Francję, Hiszpanię, Węgry oraz królestwo Jerozolimy. Wiktor IV miał poparcie głównie Cesarstwa i Polski. W Danii król Waldemar uznał antypapieża, jednak duchowieństwo, z prymasem Absalonem na czele, stanęło po stronie Aleksandra.
W latach 1162-1165 papież rezydował we Francji, gdzie przewodniczył synodowi w Tours (1163), na którym potępiono herezję katarską oraz ponownie wyklęto doradców cesarskich jako odpowiedzialnych za schizmę. W latach 1163-1165 siedzibą kurii było Sens. Śmierć antypapieża Wiktora IV w 1164 roku oraz antycesarskie powstanie w Lombardii dały nadzieję na zakończenie schizmy, lecz kanclerz cesarski Rainald z Dassel doprowadził do wyboru kolejnego antypapieża – Paschalisa III (1164-1168). Cesarz Fryderyk I początkowo miał wątpliwości, ale ostatecznie wsparł Paschalisa i wymusił to samo na swoich biskupach. Mimo to w kościele niemieckim i lombardzkim istnieli przeciwnicy kontynuowania schizmy. Problemy cesarza z wewnętrzną opozycją oraz starania kardynała Giovanniego z Sutri umożliwiły Aleksandrowi III powrót do Rzymu w listopadzie 1165. W 1167 roku Fryderyk I odzyskał jednak inicjatywę, najeżdżając Italię, częściowo pacyfikując Lombardię i opanowując Rzym. Aleksander III musiał ponownie uciekać z miasta i przez prawie trzy lata mieszkał w Benewencie. W tym czasie nawiązał przyjazne relacje z cesarzem Manuelem I Komnenem z Konstantynopola.
We wrześniu 1168 roku zmarł antypapież Paschalis III, a jego następcą został antypapież Kalikst III (1168-1178), którego autorytet poza Cesarstwem był jednak bardzo niski. Od 1167 roku w północnej Italii trwały walki cesarza Fryderyka I z popieraną przez Aleksandra III Ligą Lombardzką, która w 1176 roku odnosi decydujące zwycięstwo nad cesarzem pod Legnano. W rezultacie 1 sierpnia 1177 roku Fryderyk I i Aleksander III podpisali korzystny dla papiestwa pokój; cesarz wycofał swoje poparcie dla antypapieża, zrzekł się regaliów w Państwie Kościelnym i zgodził się na zawieszenie broni z Ligą Lombardzką; w zamian papież cofnął jedynie ekskomunikę na cesarza i jego doradców oraz uznał jego syna Henryka za króla rzymskiego. Ponadto papież mógł wrócić do Rzymu. Antypapież Kalikst III zrezygnował z roszczeń do tiary i został gubernatorem w Benewencie.
Ważnym wydarzeniem pontyfikatu Aleksandra III był spór między arcybiskupem Canterbury Tomaszem Becketem a królem Anglii Henrykiem II. Konflikt dotyczył tzw. konstytucji klarendońskich z 1164 roku, które znacznie ograniczały autonomię kościoła angielskiego, zwłaszcza w zakresie sądownictwa kościelnego. Zarówno król, jak i arcybiskup mieli w kurii swoich zwolenników, jednak papież ostatecznie opowiedział się po stronie Tomasza Becketa. Kiedy arcybiskup został zamordowany 29 grudnia 1170 roku, papież ogłosił go męczennikiem i kanonizował, a winą za jego śmierć obarczono króla. Konflikt jednak szybko zażegnano – Henryk II poddał się publicznej pokucie, ale artykuły klarendońskie w nieco złagodzonej formie pozostały w mocy.
W 1179 roku papież, po uzyskaniu rocznego trybutu, uznał Alfonsa I za króla Portugalii, którym ten de facto był już od 40 lat. W 1181 roku zatwierdził także uchwały polskiego synodu w Łęczycy. Mianował około 35 nowych kardynałów.
W 1179 roku Aleksander III zwołał Sobór laterański III, na którym ustalono m.in. dekret Licet de evitanda discordia – o wyborze papieża decyduje zgoda minimum dwóch trzecich członków Kolegium Kardynalskiego. Od tej pory w elekcji mieli brać udział wszyscy kardynałowie, bez względu na ich rangę. Dokument nie odnosił się do ingerencji duchowieństwa i ludu rzymskiego, co sprawiło, że odpowiedzialność za wybór została całkowicie przypisana kardynałom. Papież wydał także dekret nakazujący uwierzytelnianie czynności prawnych dotyczących Kościoła za pomocą dokumentów. Ponadto potępiono wówczas w Europie szerzące się herezje (waldensi, albigensi, katarzy) oraz różne nadużycia ze strony duchowieństwa (nikolaizm, symonię).
Na koniec życia Aleksander III ponownie musiał opuścić Rzym, wygnany przez miejską komunę. We wrześniu 1179 roku zbuntowani baronowie wybrali Lando Sittino, byłego kardynała w kurii Wiktora IV, na antypapieża Innocentego III. Antypapieża ujęto i pozbawiono urzędu już w styczniu 1180 roku, a papieżowi przyszedł na pomoc sam cesarz Fryderyk I, który opanował całe Państwo Kościelne.
Aleksander III zmarł w Civita Castellana 30 sierpnia 1181 roku, w podeszłym wieku.
Przypisy
Bibliografia
Pope Alexander III. Catholic Encyclopedia. [dostęp 2012-12-09]. (ang.).
