Aleksander I Romanow

Aleksander I Pawłowicz

Aleksander I Pawłowicz (ros. Александр I Павлович; urodzony 12/23 grudnia 1777 w Petersburgu, zmarły 19 listopada/1 grudnia 1825 w Taganrogu) był cesarzem Rosji od 1801 roku, wielkim księciem Finlandii od 1809 roku oraz królem Polski od 1815 roku (Królestwo Polskie). Był synem Pawła I z dynastii Romanowów, starszym bratem księcia Konstantego oraz Mikołaja, który został jego następcą na tronie rosyjskim.

Życiorys

Aleksander I był osobą o wszechstronnym wykształceniu, gdy w wieku 23 lat przejął władzę w Rosji. Jego pierwsze dekrety dotyczyły rehabilitacji osób, które zostały usunięte z urzędów i wojska przez Pawła I, zwiększenia roli Senatu, zniesienia poddaństwa chłopów w guberniach nadbałtyckich, likwidacji cenzury książek, zakazu stosowania tortur w śledztwie, liberalizacji handlu zagranicznego oraz reform w szkolnictwie. Utworzył uniwersytety w Charkowie i Kazaniu oraz reaktywował Uniwersytet Wileński z polskim językiem nauczania. Aleksander I miał przyjazne nastawienie do Polaków, a jego przyjacielem był Adam Czartoryski, który pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych.

W 1801 roku Rosja zdobyła terytorium Gruzji na Kaukazie, co zapoczątkowało długotrwałą wojnę z Persją, w której Rosjanie odnosili sukcesy, zajmując Dagestan oraz północny Azerbejdżan z Baku nad Morzem Kaspijskim. Konflikt ten trwał, z przerwami, do 1813 roku. W latach 1806–1812 Rosja toczyła również wojnę z Turcją, obejmującą tereny Mołdawii oraz Wołoszczyzny, co było powiązane z narodowym powstaniem o niepodległość Serbii. Po kilkuletnim rozejmie, w maju 1812 roku, zawarto traktat pokojowy w Bukareszcie, na mocy którego Rosja uzyskała Besarabię, a Serbowie autonomię w ramach imperium tureckiego. W lutym 1808 roku Rosja zaatakowała Szwecję, zajmując całą Finlandię oraz wyspy Alandzkie.

Nowy cesarz starał się zachować neutralność w sprawach zachodnioeuropejskich. W 1801 roku Rosja podpisała traktat o pokoju i przyjaźni z Francją, a w 1802 z Prusami. Jednakże przyjazne relacje z Francją pogorszyły się po tym, jak Napoleon I Bonaparte ogłosił się dożywotnim konsulem, a później cesarzem, oraz po straceniu potencjalnego kandydata na tron francuski, Ludwika z rodu Kondeuszów. W 1805 roku Rosja przystąpiła do koalicji antyfrancuskiej, zawiązanej przez Anglię, Austrię i Szwecję. W trakcie najazdu wojsk francuskich na Austrię w 1806 roku i Prusy w 1807 roku, rosyjski korpus wojskowy marszałka Michaiła Kutuzowa brał udział w bitwach pod Austerlitz (1805), Iławą oraz Frydlandem (1807).

Po zwycięstwach Napoleona I i okupacji Austrii oraz Prus, Aleksander I spotkał się z Napoleonem 7 lipca 1807 roku w Tylży nad Niemnem, gdzie obaj cesarze zawarli traktat pokojowy. Aleksander I nie chciał, aby Rosja prowadziła wojnę z Francją w pojedynkę, a Napoleon zgodził się na różne koncesje dla Rosji, w tym przyznanie obwodu białostockiego po pokonaniu Prus oraz obwodu tarnopolskiego po kolejnej wojnie francusko-austriackiej.

Od 1811 roku obaj cesarze podejmowali intensywne przygotowania do wojny, a między nimi narastała nieufność oraz występowały konflikty francusko-rosyjskie. W czerwcu 1812 roku Wielka Armia Napoleona I, licząca około 450 tysięcy żołnierzy, przekroczyła rzekę Niemen i ruszyła w kierunku Moskwy. Rosja dysponowała trzema armiami z nieco ponad 270 tysiącami żołnierzy. Napoleon planował pokonać Rosjan w oddzielnych bitwach, ale Rosjanie zastosowali taktykę odwrotu, niszcząc wszystko na trasach przemarszu wojsk francuskich oraz atakując rozproszone oddziały wroga. Zajęcie Moskwy nie przyniosło Napoleonowi sukcesu, a Aleksander I nie odpowiadał na jego propozycje pokojowe, licząc na możliwość całkowitego rozbicia armii Napoleona. Ostatecznie marszałek Kutuzow oraz „generał mróz” sprawili, że na pozycje wyjściowe nad Niemnem wróciło jedynie około 6% stanu początkowego Wielkiej Armii.

Wojnę z Francuzami zakończono w marcu 1814 roku w Paryżu. Aleksander I spędził w stolicy Francji dwa miesiące, goszcząc w pałacu księcia Talleyranda, który pomagał organizować życie polityczne Francji po upadku Napoleona I. Następnie udał się do Anglii, Petersburga oraz Wiednia na kongres pokojowy. Jako „wyzwoliciel Europy” był jednym z głównych autorów postanowień kongresu, obok ministra spraw zagranicznych Austrii Klemensa Metternicha, przedstawiciela Wielkiej Brytanii Castlereagha, przedstawiciela Prus Hardenberga oraz przedstawiciela Francji Charlesa Talleyranda.

Układy wiedeńskie zakończyły się zawarciem w Paryżu tzw. Świętego Przymierza pomiędzy Prusami, Austrią i Rosją, która była jego głównym ogniwem. Wkrótce dołączyło do niego wiele innych państw. Funkcjonowanie paktu miało znaczący wpływ na politykę europejską, przynajmniej do połowy XIX wieku. W przypadku wystąpienia powstań, rewolucji czy podobnych sytuacji zagrażających stabilności politycznej oraz interesom zaprzyjaźnionych mocarstw, monarchowie spotykali się, aby ustalić wspólne metody interwencji. W ten sposób wojska austriackie stłumiły niepodległościowe powstania w Neapolu w 1821 roku oraz w Piemoncie w 1822 roku, a wojska francuskie przywróciły rządy królewskie w Hiszpanii w 1822 roku po republikańskiej rebelii.

Aleksander I miał także do czynienia z powstaniem narodowościowym Greków w 1821 roku, które było reakcją na panowanie Turcji. Choć wcześniej wspierał wszelkie powstania niepodległościowe na Bałkanach, w przypadku greckiego nie podjął działań interwencyjnych. Na początku powstania miał przychylny stosunek do Greków, dostrzegając więź z prawosławnymi, a głównym powodem jego postawy była chęć zdobycia cieśnin czarnomorskich. Jednak śmierć Aleksandra I oraz działania Świętego Przymierza pokrzyżowały te plany. Mimo to Grecy, ponosząc ogromne ofiary, walczyli o swoją niepodległość. W tym okresie Aleksander I stał się bardzo religijny i uległy wobec Cerkwi prawosławnej, nakazując likwidację tajnych stowarzyszeń masońskich oraz Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświaty, pozostawiając w resorcie jedynie sprawy związane z oświatą.

Według przedwojennego polskiego historyka Janusza Iwaszkiewicza, car Aleksander przed śmiercią planował konwersję na katolicyzm i spotykał się w tym celu z polskim dominikaninem Faustynem Ciecierskim, którego kroniki zostały później odnalezione i opublikowane przez Iwaszkiewicza.

W ostatnich latach życia cesarza jego obowiązki przejął faworyt Aleksiej Arakczejew.

Wieloletnią metresą Aleksandra była Maria Naryszkina (1779–1854), z którą miał córkę Zofię, zmarłą w 1824 roku w wieku 16 lat, co było dla cara ogromną osobistą tragedią.

Kontrowersje wokół śmierci

Aleksander I zmarł w listopadzie 1825 roku podczas jednej ze swoich licznych podróży po kraju, spędzając wakacje z żoną na Krymie. Puszkin nawet napisał epitafium: „Всю жизнь свою провел в дороге, простыл и умер в Таганроге” (Całe swoje życie spędził w drodze, przeziębił się i umarł w Taganrogu). Liczne dokumenty oraz świadectwa osób obecnych przy jego chorobie i śmierci potwierdzają tę wersję, która została zaakceptowana w doktrynie historycznej.

Jednakże istnieje kontrowersyjna hipoteza, według której śmierć Aleksandra I miała być sfingowana przez niego samego. Jak wspomniano wcześniej, zaczął interesować się religią oraz analizą świata pozazmysłowego. Alternatywna teoria głosi, że zrezygnował z życia politycznego i tronu, stając się mnichem na Krymie lub w Syberii. Dowodem na prawdziwość tej teorii ma być pusta trumna, w której rzekomo miał być pochowany w 1825 roku, co miała potwierdzić ekshumacja. Dodatkowo, długi czas transportu trumny do Sankt Petersburga, wynoszący dwa miesiące, był spowodowany biurokracją oraz kiepskimi drogami w imperium. Ciało cara miało być zakryte, aby ukryć zaawansowany rozkład zwłok.

Interesującym tropem było podobieństwo do mnicha Fiodora Kuźmicza, który w 1984 roku został kanonizowany przez Cerkiew Prawosławną. Kuźmicz posiadał również wiedzę na temat kampanii rosyjskiej z 1812 roku oraz zagadnień wojskowych.

W 2003 roku powstał 10-odcinkowy dramat historyczny „Sfinks Północy” (ros. Северный сфинкс, trans. Siewiernyj sfinks) w reżyserii Arkadija Sirienki, poświęcony ostatnim latom życia cara.

Tytulatura

Aleksander, z Bożej łaski cesarz i samodzierżca wszechrosyjski, moskiewski, kijowski, włodzimierski, nowogrodzki, car kazański, car astrachański, król polski, car syberyjski, car Chersonezu Taurydzkiego, pan Pskowa oraz wielki książę smoleński, litewski, wołyński, podolski i fiński, książę estoński, inflancki, kurlandzki i semigalski, żmudzki, białostocki, karelski, twerski, jugorski, permski, wiacki, bułgarski i innych; pan i wielki książę ziemi Niżnego Nowogrodu, czernihowski, riazański, połocki, rostowski, jarosławski, biełozierski, udorski, obdorski, kondyński, witebski, mścisławski, zwycięzca całej Północy, pan Jeveru, kartalińskiej i kabardyńskiej ziemi oraz obwodu Armenii, czerkaskich i górskich książąt, pan i zdobywca, następca tronu Norwegii, książę Szlezwika-Holsztynu, Stormarn, Dithmarschen oraz Oldenburga, i tak dalej, i tak dalej, i tak dalej.

Odznaczenia

Lista na podstawie odznaczeń niesionych w orszaku pogrzebowym:

Genealogia

właściwie: Marta Skowrońska, córka chłopa.

właściwie: księżniczka Zofia Fryderyka Augusta von Anhalt Zerbst.

właściwie: księżniczka Zofia Dorota Wirtemberska.

Galeria

Zobacz też

historia Polski
historia Rosji
Imperium Rosyjskie
kongres wiedeński
władcy Polski
władcy Rosji
wojny napoleońskie

Przypisy

Uwagi

Bibliografia

Andrusiewicz, Andrzej: Aleksander I : Wielki gracz, car Rosji – król Polski. Kraków: Wyd. Lit., 2015. ISBN 978-83-08-06006-3.

Janusz Iwaszkiewicz, w: Polski Słownik Biograficzny. T. 1. Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 61–63.

Аммон Ф. Г. В фаворе у кесаря: Александр I и Аракчеев