Aleksander Gruchalski

Aleksander Gruchalski (urodzony 24 lutego 1894 w Urzędowie, zmarły 5 maja 1943 tamże) był polskim architektem, który działał w okresie międzywojennym w Lublinie. Był twórcą lubelskiego kościoła pw. Najświętszego Zbawiciela, znajdującego się na cmentarzu przy ul. Unickiej, który reprezentuje stylistykę klasycyzującego modernizmu z cechami narodowymi. Zaprojektował również nowoczesny kościół w Polichnie, Dom Ludowy w Krasnymstawie oraz ponad trzydzieści kamienic, willi i budynków publicznych w Lublinie oraz w innych miejscowościach regionu, które odzwierciedlają cechy architektury lat 30. XX wieku.

Życiorys

Gruchalski urodził się w Urzędowie w powiecie kraśnickim, gdzie uczęszczał do szkoły podstawowej. Gimnazjum ukończył w 1912 roku w Lublinie. W latach 1916-1923 studiował na Politechnice Warszawskiej, wcześniej przygotowując się jako wolny słuchacz w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (1913-1914). Wśród jego wykładowców na Politechnice byli m.in. Józef Pius Dziekoński, Stanisław Noakowski i Czesław Przybylski. Dyplom w dziedzinie architektury uzyskał w 1923 roku.

Po ukończeniu studiów wrócił do Lublina, gdzie rozpoczął pracę jako inspektor budownictwa w Wydziale Budownictwa Magistratu, jednocześnie zakładając własną pracownię architektoniczną. Jego pierwsze projekty dotyczyły budownictwa mieszkaniowego oraz domów prywatnych.

W 1924 roku przygotował projekt rozbudowy kościoła Matki Bożej Częstochowskiej w Podhorcach, który został zatwierdzony przez Ministerstwo Robót Publicznych. Na miejscu zniszczonej świątyni powstał neobarokowy obiekt z kolumnowym portykiem, który ukończono w 1926 roku.

W tym samym roku wziął udział w konkursie na nową aranżację placu Litewskiego w Lublinie. Jego projekt oraz koncepcja B. Kelles-Krauzego stały się podstawą do zagospodarowania tego miejsca. W 1928 roku opracował projekt, a w 1929 roku przeprowadził przebudowę niewielkiego kościoła w Ostrówku.

W latach 1929-1931 zaprojektował i nadzorował budowę kościoła św. Jana Marii Vianney w Polichnie, który łączył cechy modernizmu z narodowym stylem. Charakterystyczną cechą budowli była wydłużona fasada z wieżą oraz arkadowym podcieniem, nawiązującym do tradycyjnego budownictwa drewnianego. W Lublinie w tym okresie projektował także kamienice, w tym budynek przy ul. Wieniawskiej 6 (wspólnie z H. Bekkerem), ukończony w 1932 roku.

W 1935 roku powstała jego kaplica przedpogrzebowa na nowym cmentarzu przy ul. Unickiej, która obecnie pełni funkcję kościoła rektoralnego pw. Najświętszego Zbawiciela. Budowla ta, wyróżniająca się zwartą bryłą i dopracowanymi proporcjami, została zaprojektowana w stylistyce klasycyzującego modernizmu z elementami narodowymi, z widocznymi nawiązaniami do gotycko-renesansowej fary w Kazimierzu Dolnym.

Gruchalski utrzymywał kontakty z międzywojennym środowiskiem artystycznym w Lublinie, angażując się w działalność Koła Architektów oraz uczestnicząc w badaniach etnograficznych prowadzonych przez animatora kultury Wiktora Ziółkowskiego i badacza strojów regionalnych Janusza Świeżego, dotyczących sztuki ludowej Lubelszczyzny. Był członkiem Stowarzyszenia Architektów Rzeczypospolitej Polskiej (SARP), które powstało w 1934 roku.

W latach 1935-1939, po odejściu z magistratu, skupił się na realizacjach architektonicznych, w tym kamienic przy ul. Skłodowskiej i Chopina oraz prywatnych willi w nowym osiedlu Czechów Dolny. Projekty te charakteryzowały się minimalistyczną i funkcjonalną estetyką modernistyczną, zbliżoną do rozwiązań grupy Preasens, jak np. willa przy ul. Nowickiego w Lublinie. Podobne podejście miały projekty reklamowe i użytkowe, takie jak kiosk z 1930 roku.

W regionie lubelskim w tym czasie wybudował szereg szkół, odpowiadających na ówczesne potrzeby poprawy warunków szkolnictwa powszechnego.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej zrealizował Dom Ludowy w Urzędowie (1938) oraz Dom Związku Strzeleckiego w Parczewie (1938), gdzie zaplanował również szkołę handlową, którą jednak nie zdążono zrealizować.

W połowie 1939 roku rozpoczęto budowę nowoczesnego Domu Ludowego (kino-teatru) w Krasnymstawie według jego projektu (obecnie Krasnostawski Dom Kultury). Budowę dokończono po wojnie. Obiekt wyróżniał się oryginalną modernistyczną fasadą z bryłami ograniczonymi ryzalitami w kształcie półkolistych wież. Elewację zwieńczano zgeometryzowaną attyką, nawiązującą do architektury renesansowej. Zachowany projekt przewidywał umieszczenie na szczytach czterech rzeźb w stylu art déco, czego jednak nie zrealizowano. W obecnym budynku ten element został całkowicie zmieniony w wyniku kolejnych przebudów.

Wybuch II wojny światowej zastał Gruchalskiego w Lublinie. Został aresztowany 9 listopada 1939 roku w ramach Sonderaktion wymierzonej przeciwko lubelskiej inteligencji, jednak po krótkim uwięzieniu na Zamku został zwolniony. Musiał się później ukrywać, a Niemcy poszukiwali go za działalność konspiracyjną. Zginął w 1943 roku podczas obławy, zastrzelony na ulicy w Urzędowie.

Gruchalski został pochowany na cmentarzu w Urzędowie.

W 2014 roku kościół pw. Najświętszego Zbawiciela w Lublinie został wpisany do rejestru zabytków.

Życie prywatne

W 1919 roku ożenił się z nauczycielką Katarzyną Wołowicz, siostrą Leopolda Wołowicza, profesora oraz inspektora szkół miejskich we Lwowie. Ich córka, Krystyna Bunsch-Gruchalska (1920-2013), była malarką i poetką z Krakowa.

Przypisy

Bibliografia

A. Gruchalski, Na marginesie sprawy budownictwa mieszkaniowego w m. Lublinie, „Technik Lubelski” 1931, nr 1.
Aleksander Gruchalski. W: S. Łoza: Architekci i budowniczowie w Polsce. Warszawa: 1954, s. 104.
Warszawska Szkoła Architektury 1915–1965. 50-lecie Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, pr. zb., Warszawa 1967, s. 277, 299.
H. Gawarecki, O dawnym Lublinie, Lublin 1974.
H. Gawarecki: Rozwój urbanistyczny i architektoniczny miasta w latach 1918–1938. W: red. S. Krzykała: Dzieje Lublina. Lublin: 1975, s. 243–265.
red. I. Kochanowska: Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, Województwo lubelskie. T. 22. Lublin: 1995.
Archidiecezja Lubelska. Historia i administracja, Marek Tomasz M.T. Zahajkiewicz (red.), Włodzimierz W. Bielak, Lublin: Kuria Metropolitalna, 2000, s. 385-386, ISBN 83-87143-71-5, OCLC 830272679.
Architektura modernizmu, Elżbieta E. Przesmycka (red.), Lublin: Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, 2008, s. 103-104, 121, ISBN 978-83-7497-067-9, OCLC 750527391.
H. Mącik: Kaplica na cmentarzu przy ulicy Unickiej w Lublinie. Teatr NN. PL. [dostęp 2015-12-20].
A. Frąckiewicz, Sprawozdanie Wydziału Rejestru Zabytków i Dokumentacji Zabytków WUOZ w Lublinie z działalności merytorycznej w 2014 r., „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego” 2015, s. 170.
A. Stawinoga. Zabytki nieruchome objęte ochroną konserwatorską poprzez wpis do wojewódzkiego rejestru zabytków „A” w 2014 r.. „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego”, s. 220-221, 2015.
J. Żywicki, Aleksander Gruchalski (1894-1943), „Leksykon Lublin”, Teatr NN. PL. [dostęp 20-12-2015].
J. Żywicki. Aleksander Gruchalski – lubelski architekt okresu międzywojennego. „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, s. 51-65, 2015.