Aleksander Ford
Aleksander Ford, znany wcześniej jako Mosze Lifszyc (ur. 24 listopada 1908 w Kijowie, zm. 4 kwietnia 1980 w Naples) był polskim reżyserem filmowym i scenarzystą, a także komandorem Orderu Odrodzenia Polski.
Swoją karierę rozpoczął od realizacji kilku filmów krótkometrażowych, jednak jego pierwszy znaczący film, obecnie zaginiony – Legion ulicy (1932), uznawany jest za przełomowy. Po artystycznym sukcesie tego dzieła, Ford próbował zrealizować ambitne filmy o tematyce społecznej, takie jak Przebudzenie (1934) oraz Ludzie Wisły (1938), które były jednak przekształcane przez polskich producentów. Najważniejszym zachowanym filmem Forda z okresu międzywojennego jest Droga młodych (1936), dokument o żydowskim sanatorium, który nie został dopuszczony do rozpowszechniania przez sanacyjną cenzurę. W tym czasie Ford był związany ze Stowarzyszeniem Miłośników Filmu Artystycznego „Start”.
W czasie II wojny światowej Ford przetrwał w Związku Radzieckim, a następnie, w szeregach 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, powrócił do Polski, gdzie nakręcił pierwszy dokument poświęcony niemieckiemu obozowi zagłady: Majdanek – cmentarzysko Europy (1944). Po wojnie był odpowiedzialny za odbudowę polskiej kinematografii jako dyrektor Przedsiębiorstwa Państwowego „Film Polski” w latach 1945–1947. Jego kolejny film fabularny, Ulica Graniczna (1948), opowiadający o zagładzie Żydów w warszawskim getcie, zdobył Złoty Medal na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji. W późniejszych latach Ford zrezygnował z tematów społecznych, realizując takie filmy jak Piątka z ulicy Barskiej (1953) i superprodukcja Krzyżacy (1960). W 1969 roku, w wyniku nagonki antysemickiej, opuścił Polskę, lecz na emigracji nie odniósł sukcesów artystycznych, a dwukrotnie próbował popełnić samobójstwo, z czego druga próba okazała się udana.
Życiorys
Młodość
Aleksander Ford, urodzony jako Mosze Lifszyc, nie ma jasno określonego miejsca urodzenia, które podawał różnie jako Kijów, Łódź lub Warszawę. Jego ojciec, Daniel Lifszyc, był żydowskim robotnikiem, a matką była Rosjanka, Anna Dowgalewska. Mosze był czwartym dzieckiem w rodzinie, miał trzy starsze siostry oraz młodszego brata. Po śmierci ojca w 1923 roku Mosze rozpoczął pracę w fabryce. W drugiej połowie lat 20. XX wieku przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował w sklepie z aparatami fotograficznymi, a później w Polskiej Agencji Telegraficznej jako montażysta. Wtedy przyjął nazwisko Aleksander Ford, prawdopodobnie inspirowany Johnem Fordem. Nie ma pewności co do jego wykształcenia; chociaż twierdził, że ukończył historię sztuki na Uniwersytecie Warszawskim, jego znajoma Bella Bibrowska zaprzeczała, że miał pieniądze na studia. Interesował się sztuką filmową, uczestnicząc w otwartych spotkaniach Akademickiego Klubu Literacko-Artystycznego.
Wczesna twórczość
Debiutem filmowym Forda była krótkometrażowa etiuda Nad ranem (1929), która była wyświetlana przed pełnometrażowymi filmami. Zawierała temat Warszawy przed świtem. Jak pisano w relacji dziennikarskiej:
„Tematem filmowego reportażu jest Warszawa przed świtem. Uliczne latarnie gasną, choć słońce jeszcze nie wzeszło, a reżyser czule pochyla się nad tą porą niczyją…”.
W swoim pierwszym filmie fabularnym, Mascotte, zrealizowanym na zlecenie rosyjskiego ziemianina Jerzego Dal-Atana, Ford musiał zmierzyć się z cenzurą, a film szybko zniknął z ekranów. Po nim nakręcił dwa krótkometrażowe filmy w Łodzi: Tętno polskiego Manchesteru oraz Narodziny i życie gazety, które również zostały ocenzurowane. W 1932 roku Ford zrealizował film przełomowy, Legion ulicy, opowiadający historię chłopaka, który stara się zdobyć pieniądze na leczenie matki. Był to film bezprecedensowy w polskiej kinematografii, nakręcony w plenerze z wykorzystaniem naturszczyków. Zdobył nagrodę czytelników czasopisma „Kino”, ale niestety, po II wojnie światowej nie udało się odnaleźć jego kopii.
W trakcie prac nad Legionem ulicy Ford wstąpił do Komunistycznej Partii Polski. W 1932 roku wyjechał z żoną Olgą Mińską do Palestyny, gdzie nakręcił film Sabra (1933), który został ocenzurowany przez producenta. W Polsce Ford dołączył do Stowarzyszenia Miłośników Filmu Artystycznego „Start”, które nie przetrwało długo, co zmusiło go do powrotu do polskiego kina komercyjnego. Kolejne jego filmy, takie jak Przebudzenie i Ludzie Wisły, również spotkały się z cenzurą i niepowodzeniem artystycznym.
W czasie wojny
W wrześniu 1939 roku, gdy Polska została zaatakowana przez Niemców i Związek Radziecki, Ford miał zostać zmobilizowany, jednak jednostka, do której miał trafić, nie zdążyła się sformować. W obliczu zagrożenia wyjechał z Warszawy na wschód, przebywając w okupowanym Białymstoku, a później w Mińsku. Tam pracował w Wytwórni Filmowej „Sowietskaja Biełaruś”. Po ataku Niemców na ZSRR wyjechał z żoną do Nowosybirska, a później do Taszkientu, kręcąc filmy dla Armii Czerwonej. W 1943 roku Fordowie dołączyli do 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, gdzie zrealizował dokumenty, w tym Majdanek – cmentarzysko Europy, pierwszy film poświęcony zbrodniom hitlerowskim na polskich ziemiach.
W Polsce Ludowej
Po wojnie Ford, jako podpułkownik, przeprowadził operację szabru w Berlinie, co doprowadziło do konfiskaty sprzętu filmowego. Wkrótce potem został dyrektorem Przedsiębiorstwa Państwowego „Film Polski” i rozpoczął realizację filmu Ulica Graniczna. Jednak wzrastające nastroje antysemickie w Polsce, kulminujące w pogromie kieleckim, utrudniły produkcję. Film, po modyfikacjach i redukcji wątków antysemityzmu, zdobył Złoty Medal na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji, lecz wkrótce został potępiony przez władze za defetyzm. Ford dostosował się do nowej doktryny socrealizmu, realizując takie filmy jak Młodość Chopina (1951) oraz Piątka z ulicy Barskiej (1953).
Po śmierci Stalina w 1953 roku Ford współpracował z Jakubowską nad decentralizacją produkcji filmowej w Polsce, a jego asystent, Andrzej Wajda, zrealizował film Pokolenie. Ford jednak starał się zablokować zjawisko polskiej szkoły filmowej, co nie udało się, gdy film Wajdy zdobył uznanie.
W 1960 roku Ford nakręcił Krzyżaków, który mimo ogromnego sukcesu komercyjnego, wyraźnie sprzeciwiał się dążeniom młodszych reżyserów. Po premierze Ford nie pracował przez kilka lat, a jego ostatnie filmy, takie jak Pierwszy dzień wolności (1964) i Jest pan wolny, doktorze Korczak (1974), spotkały się z krytyką.
Na emigracji
Po opuszczeniu Polski w 1969 roku, Ford próbował realizować projekty filmowe w Niemczech i Izraelu, jednak jego filmy, takie jak Krąg pierwszy (1973), napotkały wiele trudności. Ostatni film, Jest pan wolny, doktorze Korczak, również nie odniósł sukcesu. Ford zmagał się z osobistymi kryzysami, co doprowadziło do jego samobójstwa w 1980 roku.
Styl filmowy
Tomasz Rachwald zauważył, że w latach 30. XX wieku Ford w swoich filmach unikał akcentów etnicznych i narodowych, wierząc w solidarność międzyludzką. Po II wojnie światowej jego filmy, takie jak Ulica Graniczna czy Młodość Chopina, zaczęły odzwierciedlać podziały narodowe oraz ich konsekwencje.
Filmografia
== Nagrody ==
- Order Sztandaru Pracy I klasy
- Order Sztandaru Pracy II klasy (22 lipca 1949)
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (6 lipca 1954)
- Order Krzyża Grunwaldu III klasy
- Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
- Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
- Złoty Krzyż Zasługi (22 stycznia 1946)
- Krzyż Walecznych
- Srebrny Medal „Zasłużonym na Polu Chwały”
- Medal za Warszawę 1939–1945
- Medal 10-lecia Polski Ludowej (1955)
- Medal „Za Odwagę” (ZSRR)
Życie prywatne i śmierć
Aleksander Ford był dwukrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną była Olga Mińska, z którą miał syna Aleksandra Forda juniora. Drugą żoną była amerykańska aktorka Eleanor Griswold, z którą miał dwoje córek i syna. Po sukcesie Ulicy Granicznej prowadził wystawny tryb życia, ale po emigracji czuł się coraz bardziej wyobcowany. Po nieudanej próbie samobójczej w 1975 roku, jego życie zaczęło się pogarszać. W 1980 roku, po rozwodzie, popełnił samobójstwo w motelu na Florydzie.
Inwigilacja ze strony służb specjalnych PRL
Aleksander Ford znajdował się w kręgu zainteresowania służb bezpieczeństwa, które oskarżały go o nadużycia i krytykę rządu. Dokumenty jego inwigilacji zachowały się w archiwum Instytutu Pamięci Narodowej.
