Aleksander Farnese, znany również jako Alessandro Farnese (urodzony 27 sierpnia 1545 roku w Rzymie; zmarł 3 grudnia 1592 roku w Arras) był namiestnikiem Niderlandów w latach 1578-1592 z ramienia króla Hiszpanii, Filipa II. Był także dziedzicznym księciem Parmy i Piacenzy oraz księciem Castro w latach 1586-1592. Jego rządy przyczyniły się do utrzymania kontroli Habsburgów nad południową częścią zbuntowanych prowincji niderlandzkich, obecnie znanych jako Belgia.
Młodość
Ród kondotierów, z którego pochodził Aleksander Farnese, zdobył znaczenie w XV wieku, służąc papieżom oraz zawierając korzystne małżeństwa. Jeden z członków rodziny, w 1534 roku, został papieżem i przyjął imię Pawła III. Dzięki jego działaniom posiadłości papieskie w Parmie i Piaczency przekształcono w księstwo, które następnie przypadło jego nieślubnemu synowi, Piotrowi Alojzemu (wł. Pier Luigi). Dziedzic Piotra Alojzego, Ottavio, ożenił się z Małgorzatą, nieślubną córką cesarza Karola V. Z tego związku urodziły się bliźnięta, z których przeżył jedynie Aleksander.
Pochodzenie ze strony matki oraz spory ojca z cesarzem miały duży wpływ na przyszłość Aleksandra. Jako dziecko został wysłany na dwór króla Filipa II, co miało na celu zagwarantowanie lojalności rodu Farnese względem Habsburgów. W latach 1556-1559 towarzyszył Filipowi podczas jego pobytu w Brukseli. W 1559 roku przybył do Madrytu i stał się zaufanym członkiem rodziny królewskiej. W 1565 roku wrócił do Niderlandów, gdzie jego matka pełniła funkcję regenta przez sześć lat. W tym samym roku, mając 20 lat, ożenił się z siedem lat starszą infantką portugalską, Marią, córką księcia Edwarda, po długich negocjacjach przedmałżeńskich. Związek ten nie był najszczęśliwszy, ponieważ Aleksander miał predylekcję do polowań i wypraw wojennych. Mimo to, z małżeństwa urodziło się troje dzieci:
- Małgorzata (1567-1643), przyszła żona księcia Mantui Wincentego I,
- Ranuccio I (1569-1622), kolejny książę Parmy i Piacenzy,
- Edward (1573-1626), kardynał.
W 1571 roku Aleksander, jako podkomendny Don Juana de Austrii, brał udział w zwycięskiej bitwie z Turkami pod Lepanto. W następnym roku niechętnie powrócił do Parmy. W 1577 roku znów udał się do Niderlandów, aby uczestniczyć w tłumieniu powstania protestantów. W 1578 roku wyróżnił się w bitwie pod Gembloux.
Rządca Niderlandów
Po śmierci dotychczasowego lidera sił hiszpańskich w Niderlandach, Don Juana de Austrii, w październiku 1578 roku, Filip II powołał Aleksandra Farnese na jego miejsce. W przeciwieństwie do swojego poprzednika, który stosował brutalne metody, nowy regent dążył do łagodzenia konfliktów i unikał fanatyzmu w kontaktach z rebeliantami.
Rozpoczął swoje rządy od negocjacji i prób pojednania z niderlandzkimi prowincjami, w których katolicy stanowili większość. Jednocześnie prowadził walkę z protestanckimi prowincjami (tzw. Unia Utrechcka), której przewodził Wilhelm Orański. Mimo złego stanu zdrowia, po długim oblężeniu, w czerwcu 1579 roku udało mu się zdobyć Maastricht. Negocjacje z południowymi prowincjami przyniosły owoce w postaci traktatu z Arras (maj 1579 roku), który przywrócił spokój w tej części kraju, wymagając pewnych ustępstw ze strony hiszpańskiej, w tym usunięcia wojsk najemnych.
Po Traktacie z Arras, Farnese dysponował jedynie 15 tysiącami słabo wyszkolonych żołnierzy. Mimo ograniczonych sił, zdobywał kolejne dobrze ufortyfikowane twierdze, dzięki łagodnym warunkom traktowania, które oferował pokonanym. W 1581 roku opanował Tournai. Po dwóch latach walk jego oddziały były na skraju wyczerpania, jednak z Hiszpanii nadeszły dodatkowe posiłki, które pozwoliły mu przejść do ofensywy w 1582 roku z armią liczącą 60 tysięcy ludzi. W połowie 1583 roku, po zdobyciu Diest i Westerlo, wojska hiszpańskie zagroziły komunikacji między Antwerpią a Bruksela. Miasta nadmorskie padały jedno po drugim, co było częścią planu Farnese na otoczenie terytoriów opanowanych przez powstańców. Kluczowym momentem było zdobycie Zutphen. Na początku 1584 roku Antwerpia została odcięta od połączeń morskich, a następnie poddały się Ypres i Brugia.
Po tych sukcesach, Farnese rozwinął oblężenie Antwerpii. Hiszpanie, aby odizolować miasto, wznieśli szereg umocnień wokół niego oraz most pontonowy na rzece Scheldt, co skutecznie uniemożliwiało opuszczenie miasta przez jakiekolwiek oddziały. 17 sierpnia 1585 roku, po 13 miesiącach oblężenia, Antwerpia ostatecznie padła. W tym momencie Farnese osiągnął szczyt swoich sukcesów. Oprócz zdobycia Antwerpii i stworzenia linii obronnej chroniącej katolicką część Niderlandów, Hiszpania zyskała dodatkowo na skutek zamordowania przywódcy Zjednoczonych Prowincji Niderlandzkich, Wilhelma Orańskiego, który był równie zdolnym dowódcą jak Farnese.
W 1586 roku, po śmierci ojca, Aleksander został księciem Parmy i Piacenzy, jednak nigdy nie powrócił do rodzinnej ziemi. W czasie elekcji w 1587 roku był kandydatem do tronu Rzeczypospolitej.
Schyłek życia
Farnese planował kontynuować operacje wojskowe mające na celu pokonanie północnych prowincji niderlandzkich. Jednak inwazja na Anglię, która stała się priorytetem dla Filipa II, stanęła na przeszkodzie tym planom. Farnese otrzymał rozkaz skoncentrowania swoich oddziałów na brzegach kanału La Manche, jednak desant ostatecznie nie doszedł do skutku, z powodu całkowitego zniszczenia Wielkiej Armady w 1588 roku. Za tę klęskę w Hiszpanii niesłusznie obwiniano także Farnese, co spowodowało spadek jego popularności wśród dworzan Filipa II.
Przytłoczony tymi trudnościami Farnese podupadł na zdrowiu i udał się na leczenie do Spa. W czasie jego nieobecności jego zastępcy musieli zmierzyć się z odbudowanymi i rosnącymi siłami rebelianckimi, którym przewodził teraz Maurycy Orański. Zamiast stawić czoła temu zagrożeniu, Farnese, na polecenie króla, udał się do Francji, gdzie po zabójstwie Henryka III w sierpniu 1589 roku wspierał opozycję katolicką przeciwko królowi Henrykowi IV. W 1590 roku wojska hiszpańskie oswobodziły Paryż. 20 kwietnia 1592 roku, podczas zdobywania Rouen, Farnese został ranny w rękę; dowodzenie przejął jego syn Ranuccio. Po powrocie do Flandrii został odwołany z pozycji rządcy z powodu zazdrości dworzan Filipa II o jego sukcesy. Wyczerpany chorobą zmarł w Arras w wieku 47 lat.
Nie ma wątpliwości, że Aleksander Farnese był jednym z najwybitniejszych dowódców hiszpańskich, łącząc w sobie zarówno talenty dyplomatyczne, jak i wojskowe. Jego największym osiągnięciem było utrzymanie hiszpańskiego panowania nad południową częścią zbuntowanych Niderlandów oraz ochrona katolicyzmu w tym regionie.
