Aleksander Piotr Czekanowski
Aleksander Piotr Czekanowski (urodzony 12 lutego?/24 lutego 1833 w Krzemieńcu na Wołyniu, zmarły 18 października?/30 października 1876 w Petersburgu) był polskim podróżnikiem oraz geologiem, który szczególnie zasłynął jako badacz regionu Syberii Środkowej.
Życiorys
Aleksander Czekanowski przyszedł na świat w rodzinie szlacheckiej 12 lutego?/24 lutego 1833 roku w Krzemieńcu, jako syn Wawrzyńca i Joanny z domu Gostell. Jego ojciec prowadził w mieście pensjonat oraz pełnił funkcję honorowego pomocnika w gabinecie zoologicznym miejscowego liceum. Wspierany przez ojca, zapalonego entomologa, oraz profesora Willibalda Bessera, młody Czekanowski zyskał pierwsze podstawy nauk przyrodniczych.
Po przeprowadzce do Kijowa i ukończeniu gimnazjum, w 1850 roku rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie Kijowskim. Jednak bez większego zainteresowania medycyną, szybko skierował swoje pasje ku naukom przyrodniczym, zwłaszcza geologii. W 1855 roku przeniósł się na uniwersytet w Dorpacie, gdzie przez dwa lata uczył się mineralogii na wydziale geologii. Tam dołączył do najstarszej polskiej korporacji akademickiej, Polonia. Po ukończeniu studiów w 1857 roku wrócił do Kijowa, gdzie pracował nad zbiorami uniwersytetu. Przed wybuchem powstania styczniowego jego mieszkanie stało się miejscem spotkań elitarnych młodych ludzi. W 1863 roku, podejrzany o aktywność w powstaniu, Czekanowski został aresztowany, stracił prawa szlacheckie i został zesłany na Syberię, najpierw do Zabajkala w pobliżu Czyty, a później w okolice jeziora Bajkał.
Już w drodze gromadził i porządkował zbiory, używając lupy wykonanej z uszkodzonej karafki. Po przeniesieniu w rejon Bratskiego Ostroga nad Angarą, przez kilka lat żył w trudnych warunkach. Pomimo surowego klimatu i ciężkiej pracy na wsi, nie zrezygnował z działalności naukowej. Zajmował się badaniem geologii tzw. Lądu Angary, przeprowadzając obserwacje meteorologiczne przy pomocy własnoręcznie skonstruowanych instrumentów.
W 1866 roku z trudności życiowych wyciągnął go Fryderyk Schmidt, który poznał go w Dorpacie. Schmidt zakupił zbiory Czekanowskiego, zlecał mu dalsze prace oraz dostarczał książki. Dwa lata później uzyskał zwolnienie Czekanowskiego z prac przymusowych i przeniesienie do Irkucka, gdzie rozpoczął współpracę z Syberyjskim Oddziałem Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, prowadząc badania w południowej części guberni irkuckiej (1869–1871). W 1871 roku, wspólnie z Wiktorem Godlewskim i Benedyktem Dybowskim, prowadził badania w północnej części jeziora Chubsuguł w Mongolii. Zajmował się również terenami górnego biegu Dolnej Tunguzki i dokumentował swoje obserwacje z wyprawy przez Oleniok. W 1873 roku opublikował pierwsze wiarygodne dane dotyczące geologii rejonu Dolnej Tunguzki, a w latach 1874–1875 badał południowy bieg Leny oraz obszar Oleniok, odkrywając złoża węgla i grafitu.
W 1876 roku otrzymał pozwolenie na przyjazd do Petersburga, gdzie rozpoczął prace nad opracowaniem zebranych materiałów geograficznych, geologicznych i paleontologicznych. Zbiory botaniczne i zoologiczne, które zgromadził, zostały opisane przez wielu innych naukowców. Swoje obserwacje z wypraw ujęł w licznych publikacjach, które jednak nie są szeroko znane w Polsce. Poza pisarstwem, zajmował się także kolekcjonowaniem skamieniałości roślin i owadów.
Zmarł 18 października?/30 października 1876 roku, prawdopodobnie na skutek zatrucia amoniakiem. Przyczyny jego śmierci są niejasne; mogły wynikać z wewnętrznego zatrucia spowodowanego niewydolnością nerek, wypadku przy preparowaniu zbiorów, a także z depresji i postępującej choroby nerwowej, co mogło prowadzić do myśli samobójczych. Zbigniew Wójcik podważa tezę o samobójstwie, sugerując, że Czekanowski miał dostęp do skuteczniejszych trucizn.
Odznaczenia
W uznaniu za swoje badania, Czekanowski otrzymał m.in. złoty medal od Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (1870) oraz złoty medal Międzynarodowego Kongresu Geograficznego w Paryżu.
Prace
- Badania geologiczne guberni irkuckiej (1874);
- Dziennik ekspedycji po rzekach Dolna Tunguska, Oleniok i Lena w latach 1873–1875 (1896).
Upamiętnienie
Jego imieniem nazwano pasmo górskie na Syberii między rzekami Leną a Oleniok – Góry Czekanowskiego. Istnieje także szczyt nad Bajkałem, osiedle typu miejskiego (do 1963 roku Anzebi, obecnie mikrorejon Bracka), a także ulice w Częstochowie (Północ), Gliwicach (Żerniki), Lublinie (dzielnica Wrotków), Pruszczu Gdańskim oraz Zielonej Górze (Jędrzychów, Osiedle Uczonych). W przeszłości jego imię nosiła również ulica w Łodzi.
Nazewnictwo gatunków
Na cześć Czekanowskiego nazwano rodzaj wymarłych roślin jurajskich – Czekanowskia (klasa miłorzębowych), oraz rodzaj środkowotriasowego amonita Czekanowskites, znanego z Syberii, a także wczesnotriasowego amonita Prosphingites czekanowskii.
Inne wymarłe taksony nazwane jego imieniem to:
- Agnostus czekanowskii Schmidt, 1886 – środkowokambryjski trylobit, Syberia północna;
- Triangulaspis czekanowskii (Toll, 1899) – dolnokambryjski trylobit, Syberia wschodnia;
- Angarocanis czekanowskii (Schmidt, 1886) – sylurski wielkorak, Syberia;
- Primitia czekanowskii Schmidt, 1886 – sylurski małżoraczek, Syberia;
- Modiola czekanowskii Lahusen, 1886 – środkowojurajski małż, Syberia;
- Oxytoma czekanowskii Teller, 1886 – późnotriasowy małż, Rosja północna;
- Bellerophon czekanowskii Schmidt, 1858 – wczesnoordowicki ślimak, południowe wybrzeże Zatoki Fińskiej;
- Epiczekanowskites Popow, 1961 – środkowotriasowy amonit, Rosja;
- Polyptychites tshekanovskii Pavlow, 1914 – wczesnokredowy amonit, wschodnia Syberia;
- Palaeniscinotus czekanowskii Rohon, 1890 – wczesnokredowa ryba, Syberia;
- Sorocaulus szekanowskii (Schmalhausen, 1879) – permski skrzyp, Syberia;
- Asplenium czekanowskii Schmalhausen, 1879 – permski paprotnik, Syberia.
Współczesne rośliny i zwierzęta nazwano również jego imieniem:
- tojada Aconitum czekanovskyi,
- ostrołódkę Oxytropis czekanowskii,
- Saxifraga czekanowskii,
- Myosotis czekanowskii,
- Papaver czekanowskii,
- hybrydę modrzewia Larix czekanowskii,
- rybę z grupy strzebli Phoxinus czekanowskii (synonim Rhynchocypris czekanowskii),
- pająka Dendryphantes czekanowskii,
- owada Hyperborea czekanowskii,
- skorupiaka Tropodiaptomus czekanowskii,
- Scoliocentra czekanowskii.
Filatelistyka
Poczta Polska wyemitowała 3 września 1976 roku znaczek pocztowy, który upamiętnia Czekanowskiego, o nominale 1,50 zł. Wydrukowano 10 665 000 sztuk, wykorzystując technikę rotograwiury na papierze kredowanym. Autorem projektu znaczka był Tadeusz Michaluk, a znaczek był dostępny w obiegu do 31 grudnia 1994 roku.
Drugi znaczek poświęcony Czekanowskiemu wyemitowano 23 maja 2022 roku, o nominale 3,60 zł. Wydrukowano 120 000 sztuk, techniką rotograwiury na papierze fluorescencyjnym, a autorem projektu był Jarosław Ochendzan.
Numizmatyka
W 2004 roku Narodowy Bank Polski wydał srebrną monetę kolekcjonerską o nominale 10 złotych, upamiętniającą Czekanowskiego, oraz towarzyszącą jej monetę okolicznościową ze stopu nordic gold o nominale 2 złote. Obie monety stanowią część serii „Polscy podróżnicy i badacze”.
Przypisy
Bibliografia
- Bolszaja Sowietskaja Encykłopedia t. 29, Moskwa 1978 (wyd. I: ЧЕКАНОВСКИЙ, Александр Лаврентьевич. W: Большая советская энциклопедия. Wyd. 1. T. 61. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1934, s. 80–81.)
- Czekanowski Aleksander Piotr, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-09-10].
- Grzegorz Racki. Aleksander Czekanowski – odkrywca trapów syberyjskich. „Przegląd Geologiczny”. 67 (10), s. 791–798, 2019. Warszawa: PIG. ISSN 0033-2151.
- Aleksander Regulski. Aleksander Czekanowski. „Tygodnik Ilustrowany”. 59, s. 81, 1877. (portret)
- Tadeusz Marceli Turkowski: Czekanowski Aleksander Piotr (1833-1876) geolog, podróżnik. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 4. 1938, s. 321–323.
- Zbigniew Wójcik: Aleksander Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1982, s. 1-314. ISBN 83-222-0202-4.
