Książę Aleksander Czawczawadze, gruz. ალექსანდრე ჭავჭავაძე, ros. Александр Герсеванович Чавчавадзе (ur. 1786 w Saint Petersburgu, zm. 6 listopada 1846 w Tbilisi) – był gruzińskim arystokratą, poetą oraz działaczem społecznym i wojskowym, pełniącym funkcję generała w armii rosyjskiej. Uznawany jest za „ojca gruzińskiego romantyzmu”.
Młodość
Aleksander Czawczawadze pochodził z arystokratycznej rodziny, która uzyskała tytuł książęcy od gruzińskiego króla Konstantego II w 1726 roku. Urodził się w 1786 roku w Petersburgu, gdzie jego ojciec, książę Garsewan Czawczawadze, pełnił funkcję ambasadora króla Herakliusza II. Matką chrzestną Aleksandra była cesarzowa Katarzyna II.
Wychowywał się w Rosji, a rodzinny kraj zobaczył po raz pierwszy w wieku 13 lat, kiedy jego rodzina wróciła do Tyflisu po aneksji wschodniej Gruzji przez Rosję w 1801 roku. W wieku 18 lat przyłączył się do rebelii księcia Parnaoza, skierowanej przeciwko rosyjskim rządom (1804). Po stłumieniu powstania został na krótko aresztowany, a w więzieniu stworzył swoje pierwsze prace literackie, w tym pierwszy radykalny poemat społeczny po gruzińsku „Żałość dla tego świata i jego dzierżawców” (ვაჰ, სოფელსა ამას და მისთა მდგმურთა). Wiersz zyskał szybko popularność i przyniósł młodemu autorowi znaczne uznanie. Jego liryki miłosne i protestacyjne, inspirowane twórczością XVIII-wiecznego poety Besiki oraz myśliciela Jana Jakuba Rousseau, były śpiewane w Tyflisie i w całej Gruzji.
Po rocznym pobycie w Tambowie Czawczawadze zdołał pogodzić się z nowym reżimem i wstąpił do huzarskiego regimentu. Ironią losu jest, że walczył w rosyjskich szeregach pod dowództwem markiza Paulucciego, gdy w 1812 roku wybuchła kolejna antyrosyjska rebelia w Kachetii. W tym samym roku ożenił się z księżniczką Salome Orbeliani, pochodzącą z wybitnej rodziny arystokratycznej, związanej z królewską dynastią Bagrationich. W czasie wojny Napoleona z szóstą koalicją (1813–14) służył jako adiutant rosyjskiego dowódcy Barclaya de Tolly i został ranny w nogę podczas walk o Paryż 31 marca 1814. Jako oficer rosyjskiej ekspedycji przebywał w Paryżu przez dwa lata. Odrestaurowana dynastia Burbonów uhonorowała go Legią Honorową za jego służbę.
Czawczawadze był otwarty na nowe idee, szczególnie na wczesny francuski romantyzm, i był pod wpływem Lamartine’a, Hugo, a także Racine’a i Corneille’a, którzy dzięki niemu zostali wprowadzeni do gruzińskiej literatury.
Kariera wojskowa i polityczna
W 1817 roku książę Czawczawadze awansował na pułkownika rosyjskiej armii, a w 1826 roku na generała majora. Jego kariera wojskowa rozwijała się w czasie wojen Rosji przeciwko Persji oraz Imperium Osmańskiemu pod koniec lat 20. XIX wieku. Odegrał kluczową rolę w uwolnieniu ormiańskiego Erywania spod perskiej dominacji w 1827 roku. W 1829 roku został przeniesiony na stanowisko administratora wojskowej rady w prowincji Kachetia, w swoich rodzinnych stronach.
Po powrocie do Gruzji Czawczawadze zyskał ogromną popularność wśród szlachty i ludności, będąc szanowanym zarówno przez rosyjskich, jak i gruzińskich oficerów. Był jednym z najbardziej dystyngowanych, najlepiej wykształconych i najbogatszych szlachciców dziewiętnastowiecznej Gruzji. Mówił biegle w kilkunastu językach używanych w Europie i Azji oraz utrzymywał przyjacielskie relacje z członkami rosyjskiej i gruzińskiej arystokracji, którzy odwiedzali jego salon w Tyflisie. Jego szesnastoletnia córka, Nina, została żoną znanego rosyjskiego dyplomaty i dramaturga Aleksandra Gribojedowa, który uczył ją muzyki. Kolejna córka, Katarzyna, poślubiła Dawida Dadiani, księcia Megrelii, co wywołało nieodwzajemnioną miłość Nikoloza Barataszwili, który stał się najwybitniejszym poetą gruzińskiego romantyzmu.
W letnim domu w stylu włoskim w Tsinandali często gościł zagranicznych przyjaciół, bawiąc ich muzyką, dowcipem oraz winami produkowanymi w należącej do niego winnicy (nazywanej marani). Znając europejskie zwyczaje, Czawczawadze zbudował najstarszą i największą w Gruzji winnicę, gdzie łączył europejskie metody z tradycjami wyrobu win, które funkcjonowały w Gruzji od wieków. Wciąż produkowane jest tam cenione białe wino wytrawne „Tsinandali”.
Pomimo lojalności wobec cara Rosji, Czawczawadze odczuwał nostalgię za utraconą niepodległością Gruzji, monarchią oraz autokefalicznym kościołem. To uczucie skłoniło go do kolejnego buntu, w wyniku czego w 1832 roku przystąpił do konspiracyjnej organizacji, mającej na celu zorganizowanie wielkiego powstania przeciwko rosyjskiej hegemonii. Nieudany przewrót przyniósł straty w gruzińskiej literaturze: większość jego wierszy napisanych w latach 1820-1832, inspirowanych romantyzmem i egalitaryzmem, Czawczawadze spalił, obawiając się, że mogłyby stanowić dowód przeciwko niemu. Skazany na pięcioletnie wygnanie do Tambowa, został ułaskawiony przez cara, który potrzebował jego talentów w toczonej wojnie kaukaskiej. Czawczawadze chętnie dołączył do wyprawy przeciwko zbuntowanym północnokaukaskim góralom, traktując to jako szansę na zemstę za plądrowanie terenów Gruzji przez ludność północnego Kaukazu.
W 1841 roku awansował na pułkownika broni, kontynuując służbę w rejonie Kaukazu, a krótko (w latach 1842–1843) pełnił funkcję nadzorcy administracji cywilnej. W 1843 roku wziął udział w swojej ostatniej wojnie, prowadząc wyprawę mającą na celu stłumienie zbuntowanych plemion Dagestanu. Po tej kampanii został mianowany członkiem Rady Administracyjnej Kaukazu Południowego.
W 1846 roku Aleksander Czawczawadze zginął w wypadku, którego okoliczności nie zostały wyjaśnione: wracając nocą konno do pałacu w Tsinandali, został zaatakowany przez nieznaną osobę, która oblała wrzątkiem konia i jeźdźca. Czawczawadze stracił panowanie nad swoim wierzchowcem i wpadł do przydrożnego rowu, ginąc na miejscu od ciężkich obrażeń głowy. Choć tragedia prawdopodobnie była przypadkowa, pojawiły się pogłoski, że stał się ofiarą rosyjskich zamachowców. Został pochowany w klasztorze Achali Szuamta, niedaleko miasta Telawi w Kachetii.
Czawczawadze pozostawił po sobie syna, Dawida, również pułkownika broni w rosyjskiej armii w czasach wojen kaukaskich, oraz trzy córki: Nino, Katarzynę i Zofię.
Twórczość
Czawczawadze tworzył głównie liryki poruszające tematy związane z historią kraju, wzbogacone elementami folkloru tyfliskiego. Przekładał także na język gruziński dzieła klasyków literatury światowej.
Bibliografia
Александр Марков: Грузинский князь Александр Чавчавадзе. [w:] Международная Лермонтовская Ассоциация [on-line]. 2006. [dostęp 2022-09-12]. (ros.).
Linki zewnętrzne
Wiersz „O dalekie, pełne światła lata!” w polskim przekładzie
