Aleksander Franciszek Chodkiewicz
Aleksander Franciszek Chodkiewicz, herbu Gryf z Mieczem, urodził się 4 czerwca 1776 roku lub 20 września 1777 roku w Czarnobylu, a zmarł 24 stycznia 1838 roku w Młynowie. Był hrabią w Królestwie Kongresowym od 1820 roku, polskim literatem, dramatopisarzem, chemikiem, litografem, mecenasem kultury, kolekcjonerem, pułkownikiem armii Księstwa Warszawskiego, generałem i senatorem Królestwa Polskiego, a także deputowanym z okręgu sandomierskiego na sejmy w 1820 i 1825 roku, a także wolnomularzem.
Życiorys
Był synem Jana Mikołaja Ksawerego Chodkiewicza h. Kościesza (1738–1781), starosty żmudzkiego, oraz Ludwiki Marii Beydo-Rzewuskiej herbu Krzywda (1744–1816), hetmanówny. Miał dwóch braci, Wacława i Józefa, oraz dwie siostry: Rozalię (1768–1794), zamężną Lubomirską, i Elżbietę (zm. 1804), która wyszła za Macieja Radziwiłła (1749–1800).
Nauki pobierał początkowo w domu, a od 1790 roku w Warszawie w pensjonacie dla młodzieży magnackiej, prowadzonym przez Marcina Nikutę. Brał aktywny udział w insurekcji kościuszkowskiej, gdzie został mianowany majorem gwardii narodowej przez Tadeusza Kościuszkę. Po upadku powstania opuścił wojsko i osiedlił się na Wołyniu, gdzie poświęcił się działalności naukowej i literackiej. Jego majątki zostały objęte sekwestrem.
W 1809 roku uczestniczył w obradach sejmu i przynależał do stronnictwa Józefa Godlewskiego. W czasie wojny polsko-austriackiej organizował tajne działania patriotyczne na Wołyniu. Po zajęciu Wilna przez Napoleona został członkiem Komitetu Siły Zbrojnej przy Rządzie Tymczasowym. Mianowany pułkownikiem, zorganizował własny pułk (18 pułk piechoty) i został adiutantem generała Kossakowskiego. W grudniu 1812 roku wysłano go do Warszawy, jednak przez jedenaście miesięcy przebywał w oblężonej twierdzy modlińskiej. Po kapitulationie generała Daendelsa nie podpisał jej i trafił do niewoli rosyjskiej.
20 stycznia 1815 roku uzyskał stopień pułkownika szefa sztabu dywizji gwardii, a 2 grudnia 1818 roku został na własną prośbę zwolniony z czynnej służby jako generał brygady. 9 kwietnia 1819 roku został mianowany senatorem-kasztelanem. Po wystąpieniu w Senacie 4 października 1819 roku, w którym ostro krytykował politykę księcia Konstantego, został 17 października 1819 roku pozbawiony godności senatorskiej.
W latach 1820 i 1825 był wybierany posłem na sejm z województwa sandomierskiego.
8 lutego 1826 roku, na rozkaz wielkiego księcia Konstantego, został aresztowany w Młynowie i przewieziony pod eskortą do Petersburga, gdzie został osadzony. Z powodu braku poważniejszych zarzutów został zwolniony i przez rok musiał pozostawać pod nadzorem policji w Żytomierzu. Po upadku powstania listopadowego aż do swojej śmierci mieszkał w Młynowie, gdzie zakładał szkoły w swoich wsiach (w Młynowie i Czarnobylu), w których nauczano języka polskiego, rosyjskiego, arytmetyki, nauki moralnej i katechizmu. W 1830 roku ufundował cerkiew w Młynowie, aby uratować tamtejszy kościół przed likwidacją.
W pierwszym małżeństwie z Teresą Karoliną Walewską (1778–1846), córką Michała Walewskiego, miał córkę Zofię (1803–1871), zamężną za Wiktorem hr. Ossolińskim (1790–1860), oraz dwóch synów: Jana Karola (1804–1855) i Mieczysława Michała (1807–1851). Jego pierwsza żona zdradzała go, miała romans z księciem Aleksandrem Golicynem, a po rozwodzie z Chodkiewiczem wyszła za niego. Z drugiego małżeństwa z Franciszką Ksawerą Szczeniowską (1806–1855) miał syna Bolesława (1826–1867).
Angażował się w organizację Gimnazjum Wołyńskiego w Krzemieńcu, przeznaczając na nie 300 rubli srebrnych rocznie oraz fundując katedrę chemii w wysokości 40 tysięcy złotych. Należał do wielu towarzystw naukowych, w tym Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk (1804), Komisji Edukacyjnej litewskiej (1807), a w 1818 roku, na wniosek Alexandra Scherera, został wybrany członkiem korespondentem Akademii Nauk w Petersburgu.
Był również członkiem honorowym Uniwersytetu Wileńskiego (1819), towarzystw rolniczego (Société d′agriculture) oraz galwanicznego (Société galvanique de Paris) w Paryżu, a także towarzystw mineralogicznych w Jenie i Petersburgu oraz farmaceutycznych w Wilnie i Petersburgu. Należał do lóż masońskich „Świątynia Izis” w Warszawie, „Szkoła Sokratesa” w Wilnie, „Doskonała Tajemnica” w Dubnie oraz „Cnota Uwieńczona” w Rafałówce.
Wspierał wielu uczonych i artystów, takich jak Antoni Andrzejowski, Jakub Szymkiewicz, Wiktor Heltman, Mikołaj Mianowski oraz Józef Oleszkiewicz.
Aleksander Chodkiewicz zmarł w Młynowie 24 stycznia 1838 roku i został pochowany w tamtejszym kościele.
Prace chemiczne i przyrodnicze
W 1811 roku założył w swoim pałacu laboratorium chemiczne i był obok Jędrzeja Śniadeckiego pionierem chemii na ziemiach polskich. Opracował siedmiotomowy podręcznik chemii (1816–1820), w którym cztery pierwsze tomy poświęcił chemii nieorganicznej, piąty chemii organicznej, szósty chemii organizmów zwierzęcych, a siódmy chemii analitycznej. W swoich pracach wprowadzał własne słownictwo chemiczne, co stało się przedmiotem polemiki z Śniadeckim na łamach „Pamiętnika Warszawskiego”.
W 1814 roku wygłosił odczyt w Towarzystwie Przyjaciół Nauk o doświadczeniach w pozyskiwaniu jodu z morszczynu. Przetłumaczył również na język polski pracę O geografii owadów. W tomie szóstym Chemii pisał o czerwcu polskim, twierdząc, że zarówno czerwiec polski, jak i koszenila zawierają „pierwiastek farbujący” karmazynowego koloru. Zielnik roślin wołyńskich ofiarował w 1813 roku TPN.
W 1816 roku ogłosił uproszczony sposób otrzymywania potasu z potażu. W 1819 roku zaprezentował rozprawę o chlorze, w której sprzeciwiał się traktowaniu chloru jako pierwiastka (zgodnie z poglądami Berthelota i Gay-Lussaca, w przeciwieństwie do Śniadeckiego). Ulepszył palnik tlenowodorowy i demonstrował przed członkami TPN doświadczenia dotyczące stapiania platyny, krzemionki i boru, a także prowadził eksperymenty ze stosem Zamboniego.
Napisał również podręcznik nauki warzenia piwa (1811).
W latach 1806–1810 prowadził na Wołyniu obserwacje meteorologiczne, których rękopis złożył w TPN. W 1837 roku opublikowano jego Rozprawę o ciężarze światła.
Litografia
W 1818 roku, wspólnie z Janem Siestrzyńskim, wprowadził na ziemiach polskich litografię. Uruchomił dwie prasy litograficzne w swoim mieszkaniu na Miodowej. Pierwsza litografia, zatytułowana „Pierwsza próba litographii w Warszawie”, według rysunku Jana Pawła Lelewela, została wydrukowana w prasie Chodkiewicza 16 lutego 1818 roku. W maju 1818 roku, według rysunku Józefa Lexa, odbita została litografia przedstawiająca pracownię litograficzną Chodkiewicza, na której widoczni byli Jan Paweł Lelewel, Jan Siestrzyński oraz hrabia Chodkiewicz (środkowa postać). W pracowni chemicznej pracował nad ulepszaniem materiałów do przygotowania litografii (tuszu, kredy, papieru).
Około 1825 roku przeniósł pracownię do Młynowa. W 1820 roku wydał „Portrety wsławionych Polaków”, rysowane na kamieniu przez Walentego Śliwickiego, z opisem ich życia, będący zbiorem litografii znanych Polaków oraz ich biografii opracowanej przez siebie. W warszawskiej litografii Chodkiewicza odbito kilka numerów „Gazety Warszawskiej” i „Miesięcznika Warszawskiego”.
Twórczość literacka
Chodkiewicz pisał i tłumaczył powieści, poematy oraz dramaty. Przełożył pięcioaktową tragedię Augusta Kotzebuego „Hiszpania w Peru albo śmierć Roili” (1797) oraz napisał takie tragedie jak „Katon w Utyce” (1809), „Teona” (1816) oraz „Wirginia”, która została wydana razem z „Katonem” jako pierwszy tom Dzieł zebranych (1817). W rękopisach zachowały się dramaty „Seliko albo cnota nagrodzona”, „Jadwiga – królowa polska”, „Kartago”, powieść „Paulina” oraz inne dzieła.
Chodkiewicz pozostawił również wspomnienia (Dzieje znakomitszych wypadków życia mojego przeze mnie samego ręką własną spisane, wraz z niektórymi aneksami mogącymi służyć do historii polskiej od 1777 roku do 28 grudnia 1819 roku), które opublikowano dopiero w 2010 roku.
Działalność kolekcjonerska
Chodkiewicz był pasjonatem zbierania książek, obrazów, numizmatów, minerałów oraz rzeźb. Prowadził również archiwum. Jego zbiory początkowo znajdowały się w Pekałowie, a później w Warszawie w mieszkaniu na Miodowej 484, a następnie w pałacu w Młynowie.
Bibliotekę zaczął gromadzić w 1801 roku. W 1810 roku liczyła ona 10 tysięcy woluminów, a w 1812 roku powiększył ją o zakupiony księgozbiór Nikuty, a w 1816 roku o odziedziczone książki po matce i odkupioną bibliotekę Józefa Rzewuskiego. W 1826 roku księgozbiór Chodkiewiczów liczył 25 tysięcy tomów. W 1823 roku biblioteka została zlicytowana i uległa rozproszeniu. Pozostałe książki zinwentaryzowano po śmierci Chodkiewicza; spis liczy około 3600 pozycji. Na niektórych woluminach znajdował się superekslibris z herbem Chodkiewiczów i napisem „Z ksiąg Alexandra Chodkiewicza”. Zbiory biblioteczne, powiększone przez spadkobierców Aleksandra do 30 tysięcy woluminów, częściowo zniszczyli bolszewicy w latach 1917–1919; resztki zostały przekazane razem z archiwaliami w 1920 i 1936 roku do Muzeum Narodowego w Krakowie przez Mieczysława Chodkiewicza. Od 1951 roku zbiory, znane jako Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, zawierające dokumenty z lat 1499–1932, znajdują się w Archiwum Narodowym w Krakowie (sygn. AMCh 1–1121), a rękopisy znajdują się w Bibliotece Książąt Czartoryskich.
Wspomnienia o Chodkiewiczu
Franciszek Kowalski pisał o nim, że był to:
„Ze wszech miar (…) zacny, niezrównany człowiek; bez najmniejszej arystokratycznej pychy, poważany i kochany przez wszystkich, wesoły, mówiący w towarzystwie, a poważny i głęboki w gabinecie oraz podczas naukowych zajęć. Ani chwili nie próżnował, zawsze był zajęty pracą w domu albo w ogrodzie. Pod każdym względem godzien był świetnego imienia, które nosił (…)”
Kazimierz Brodziński poświęcił mu list poetycki „Do Alex. Hr. Chodkiewicza”:
„Ty! co miłością kraju wiedziony stateczną
Umiałeś nad rzecz piękną przenieść użyteczną,
Co mogąc nie jednemu być wzorem poecie,
Rymy zaniechać… pierwszy dałeś przykład w świecie
(…)”
Charakterystyczny był również wygląd fizyczny Chodkiewicza. Kazimierz Władysław Wóycicki opisał go następująco:
„Kasztelan Aleksander Chodkiewicz był wysokiego wzrostu, szczupły, ale szerokich i podniesionych ramion, spośród których mała wyglądała głowa, z obliczem miłym, zamyślonym, a w spojrzeniu rzewnym. Gdy szedł przez ulicę, zawsze był lekko pochylony i zamyślony.”
Odwołania w literaturze
Jak zauważył Jan Stanisław Bystroń, „można by przypuszczać, że młody hrabia w Panu Tadeuszu, również fantasta, artysta, afektowany amant, który własnym kosztem funduje pułk Napoleonowi, jest właśnie na Chodkiewiczu wzorowany”.
Sophie Korwin-Piotrowska wysunęła tezę, że Honoré de Balzac wzorował na Chodkiewiczu bohatera swojej powieści „Poszukiwanie absolutu”, Baltazara Claësa.
Prace
- Mowa … Alexandra … Chodkiewicza, członka Zgromadzenia Warszawskiego Przyjaciół Nauk, jmieniem tegoż Zgromadzenia przy otwarciu Wołyńskiego Gimnazyum dnia 1 października 1805 roku w Krzemieńcu. 1805.
- Nauka robienia piwa. Warszawa: 1811.
- Tablice stosunku dawnych miar i wag francuzkich i koronno-litewsko-polskich z miarami i wagami nowymi a przyjętymi we Francji. Warszawa: 1811.
- O rękodzielni Prusianu żelaza. „Dziennik Gospodarczo-Rolniczy”. 1, s. 55–73, 1812.
- O robieniu hałunu. „Pamiętnik Warszawski”. 1, s. 135–141, 1815.
- O nowej istocie odkrytej w roślinie zwanej Vareck. „Pamiętnik Warszawski”. 1, s. 62–74, 1815.
- O polewach zdrowiu nieszkodliwych. „Pamiętnik Warszawski”. 1, s. 313–315, 1815.
- Proces robienia kruszcu zwanego Potasium. W: Aleksander Kraushar: Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk 1800–1832: monografia historyczna osnuta na źródłach archiwalnych. Ks. 3, Czasy Królestwa Kongresowego. [T. 1], Czterolecie pierwsze: 1816–1820. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1902, s. 359–361.
- Teona: traiedyiá w 3 aktach. Warszawa: 1816.
- Chemiia. T. 1. Warszawa, 1816.
- Chemiia. T. 2. Warszawa: drukiem Józefa Węckiego, 1816.
- Chemiia. T. 3. Warszawa: drukiem Zawadzkiego i Węckiego, 1816.
- Chemiia. T. 4. Warszawa: drukiem Zawadzkiego i Węckiego, 1817.
- Chemiia. T. 5. Warszawa: drukiem Zawadzkiego i Węckiego, 1817.
- Pisma wierszem i prozą Alexandra Chodkiewicza. Warszawa: w Druk. przy Nowolipiu Nro 646, 1817.
- Odpowiedź na niektóre uwagi Jędrzeja Śniadeckiego, umieszczone w Pamiętniku Warszawskim na miesiąc sierpień roku bieżącego. „Pamiętnik Warszawski”. 9, s. 59–77, 1817.
- Chemiia. T. 6. Warszawa: drukiem Zawadzkiego i Węckiego, 1818.
- Postrzeżenia względem topnienia ciał. „Pamiętnik Warszawski”. 10, s. 381–390, 1818.
- O pyroforach. „Pamiętnik Warszawski”. 11, s. 88–93, 1818.
- Rozprawa o gazie kwasu solowego ukwaszonego, czyli chlorynie. Warszawa: 1819.
- O machinie Abrahama Sterna. „Pamiętnik Warszawski”. 14, s. 118–122, 1819.
- Chemiia. T. 7. Warszawa: drukiem Zawadzkiego i Węckiego, 1820.
- Portrety wsławionych Polaków rysowane na kamieniu przez Walentego Śliwickiego, z opisem ich życia przez Aleksandra Chodkiewicza. Warszawa: w Drukarni przy Nowolipiu, 1820.
- Rozprawa o ciężarze światła. Wilno: J. Zawadzki, 1837.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Małgorzata Chachaj: Dramatopisarstwo Aleksandra Chodkiewicza. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2013. ISBN 978-83-7784-335-2.
Tadeusz Estreicher, Henryk Mościcki: Chodkiewicz Aleksander (1776–1838) generał, literat, technolog. W: Polski Słownik Biograficzny. T. III. Kraków: 1937, s. 355–358.
Chodkiewicz Aleksander (1776–1838), przyrodnik, chemik. W: Słownik biologów polskich. Stanisław Feliksiak (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 99. ISBN 83-01-00656-0.
Irena Treichel: Słownik pracowników książki polskiej. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972 s. 117.
Władysław Leppert. Aleksander hr. Chodkiewicz. „Chemik Polski”. 10 (10/11), s. 221–226, 1911.
Linki zewnętrzne
Dzieła Aleksandra Chodkiewicza w bibliotece Polona
